Redakcyja rasiejska-amierykanskaha časopisa «Ab Imperio» na praciahu apošnich hadoŭ pracavała nad prajektam novaha kursu rasiejskaj historyi. Vydadzienaja sioleta praca «Novaja impierskaja historyja Paŭnočnaj Jeŭrazii. Kankurujučyja prajekty samaarhanizacyi VII—XVIII st.». prapanuje aryhinalny pohlad na historyju rehijona, skiravany suprać starych schiem i štampaŭ. Knihu recenzuje Anton Lavicki.
Paŭnočnaja Jeŭrazija
Hałoŭnaj zadačaj daśledavańnia, zadumanaha jak svajho kštałtu ekśpierymientalny padručnik, byŭ nie zbor archiŭnych krynic (jak histaryčnuju navuku razumiejuć u Biełarusi), ale pastanoŭka aryhinalnych pytańniaŭ, užyvańnie paniaćciaŭ i krytyčny pierahlad tradycyjnych apaviadańniaŭ ab minuŭščynie.
Zamiž Rasii ŭ fokusie uvahi znachodzicca «Paŭnočnaja Jeŭrazija» - umoŭny rehijon, u jaki ŭ zaležnaści ad histaryčnaha pieryjadu «ŭvachodzili» roznyja sučasnyja krainy (u tym liku Biełaruś, Ukraina, Polšča, bałtyjskija krainy i inš.).
Hety navatvor vykarystany dla taho, kab uniknuć vydatkaŭ zvyčajnych nacyjanalnych historyj. Jany pišucca tak, nibyta peŭnaja kraina isnavała zaŭsiody: z padručnikaŭ pa historyi Biełarusi vyklučajucca Kijeŭ i Noŭharad, a ŭ pravobraz «nacyi» advolna zapisvajucca Połackaja ziamla i Turaŭskaja vołaść.
Niešta padobnaje adbyvajecca i z historyjaj Rasii, jakaja z času Karamzina kancentrujecca na historyi dziaržavy i zajmajecca simvaličnym prysvajeńniem vialikaj tradycyi, pačatak jakoj lažyć u t. zv. «Kijeŭskaj Rusi» (aŭtary karystajucca nabližanaj da krynic nazvaj — «Rouśkaja ziamla» ci prosta «Rouś»).
Nastupstvy takoha sposabu pisać historyju mohuć być daloka niebiaskryŭdnyja. Miarkujuć, što historyki XIX stahodździa, zaniatyja takimi etničnymi čystkami ŭ svaich pracach (kali historyja Rasiei, to tolki pra rasiejcaŭ, i h. d.), spryjali ideałohijam, jakija ŭ nastupnym stahodździ vyklikali realny vybuch etničnaha hvałtu.
Ujava «Paŭnočnaj Jeŭrazii» dazvalaje aŭtaram kursa skancentravać uvahu na inšych pracesach, čym heta robicca zvyčajna. Im abychodziać dośvied samaarhanizacyi i salidarnaści (tak jany razumiejuć nacyju), źmieny ŭ sacyjalnym ujaŭleńni (kali dziaržava z asabistaha ŭładańnia manarcha stała kłopatam pra supolny dabrabyt) i stychijnaje kiravańnie raznastajnaściu.
Takaja pierśpiektyva dazvalaje rehularna ŭklučać u analiz takija roznyja krainy i supolnaści minuŭščyny, jak kazactva, Bliskučuju Portu i Reč Paspalituju abodvuch narodaŭ.
Nacyja
Karcina minuŭščyny, jakuju prapanujuć aŭtary kursa, nie zasiarodžanaja na adnoj nacyjanalnaj dziaržavie. Heta nie značyć, što paniaćcie nacyi hublaje svajo značeńnie. Naadvarot, siužet ab nacyi adnosicca da skraznych u knizie.
U vyznačeńni samoha paniaćcia aŭtary natchniajucca razvažańniami Bieniedykta Andersana. Nacyja razumiecca jak ujaŭlenaja prastora salidarnaści, jak «žyvoje pieražyvańnie zavočnaha siabroŭstva ŭ hramadzie «svaich». Heta nie pryrodnaje adzinstva hrupy ludziej, a sposab arhanizacyi palityčnaj supolnaści - dopusku da hramadzianskich pravoŭ.
Zrazumietaja takim čynam nacyja pieraŭtvarajecca ŭ pradukcyjny instrumient histaryčnaha analizu. Mahčyma, słabaściu prapanavanaj traktoŭki źjaŭlajecca šyrynia jaje mahčymaha dastasavańnia. Naprykład, aŭtary padručnika traktujuć jak nacyju i fieadalnuju sistemu vasalnaha padparadkavańnia, i ruskuju intelihiencyju pačatku XX stahodździa.
Tym nie mienš, daśledčy prybytak ad takoha padychodu vidavočny. Jon dazvalaje inačaj zirnuć na nacyju jak na kankretny pradmiet histaryčnaj razmovy.
Empiryčnaja dakładnaść takoha padychodu dazvalaje sfarmulavać novyja pytańni, ubačyć raniej praihnaravanyja paraleli. Naprykład, čamu šlachieckaja demakratyja ŭ Rečy Paspalitaj mieła pośpiech u XVI stahodździ, a ŭ dalejšym zaniapała?
Abo jak nieapratestanty-štundzisty paŭpłyvali na praktyku ŭkrainskaha nacyjanalizmu?
Pry hetym nie źnikajuć z-pad uvahi i tahačasnyja ŭjaŭleńni pra nacyju; jany mieli svaje kankretnyja nastupstvy. XIX stahodździe stała epochaj farmiravańnia nacyjanalizmaŭ, i Rasija nie była vyniatkam. Z 1860-ch hadoŭ kolišniaja impieryja, isnavańnie jakoj vynikała z dynastyi, stała ŭsio čaściej razumiecca jak nacyjanalnaja dziaržava rasiejcaŭ. Astatnija narody stanavilisia «inšarodcami» - čužyncami, niadobranadziejnym elemientam. Asabliva mocna zasvoiŭ hetuju ŭjavu Mikałaj II, miarkujuć aŭtary padručnika. Jahonaja niazdolnaść bačyć raznastajnaść svajoj dziaržavy, udzieł u joj niaruskich narodaŭ jany ličać adnoj z pryčyn dramatyčnaha krachu jahonaj dynastyi.
Udzieł u sučasnaści
Paniaćcie nacyi sensava źviazana ź inšym važnym uzroŭniem padručnika. Havorka idzie pra ŭdzieł u jeŭrapiejskaj sučasnaści. Hety siužet niepasredna važny dla biełaruskaha čytača.
U XVI stahodździ, pakazvajuć daśledčyki, u tahačasnaj Jeŭropie isnavała niekalki «parachavych impieryj» - mahutnych dziaržaŭ, jakija vyznačali palityku taho času. Takija krainy, jak Asmanskaja impieryja ci Maskovija (u niejkaj stupieni i Reč Paspalitaja), vyłučalisia vajskovaj mahutnaściu. Ale bolšaść hetych dziaržaŭ u dalejšym zaniapali.
Pryčyna hetaha lažała ŭ sposabie ŭjaŭleńnia dziaržavy i hramadstva (sacyjalnym ujaŭleńni), ličać aŭtary. U ChVII stahodździ ŭ jeŭrapiejskich dziaržavach pačynaje pašyracca kamieralizm - vučeńnie ab tym, što dziaržava pavinna być uładkavanaja racyjanalna i stavić za metu dabrabyt paddanych.
Imklivaje pašyreńnie hetych idej pryviało da taho, što ŭ ChVIII stahodździ pastupova źmianiłasia ŭjaŭleńnie supolnaści, jakaja žyła ŭ miežach peŭnaj dziaržavy. Zaradžajecca ideja nacyi jak krynicy dziaržaŭnaha suvierenitetu. Vyniki «kamieralisckaj revalucyi» možna bačyć užo ŭ raźvićci aśvietnaha absalutyzmu.
Ale nie ŭsie hramadstvy ŭ roŭnaj stupieni zdoleli zasvoić kamieralizm. Pieradumovaj pośpiechu hetaha vučeńnia była najaŭnaść raźvitoj hramadskaj śfiery - prastory publičnaj dyskusii. Mienavita ŭ jaje miežach adbyvałasia ŭkaranieńnie hetaha śvietapohladu. Krainy, jakija nie mieli takich hramadskich śfier, prajhrali histaryčnaje spabornictva.
Vypadki Rečy Paspalitaj i Maskovii tut składajuć vidavočnaje vyklučeńnie. Pieršaja akazałasia na ŭzbočynie prahresu z cełaha šerahu pryčyn; aŭtary «Novaj impierskaj historyi» ličać, što hałoŭnuju rolu adyhrała słabać respublikanskaj ułady. U tahačasnaj ža Maskovii mocnaja centralizavanaja ŭłada ź siaredziny ChVII stahodździa adkryła dla siabie patencyjał kamieralizmu. Svajho piku jahonaje pieramožnaje šeście ŭ Rasii dasiahnuła ŭ XVIII stahodździ.
Z taho času Rasija tradycyjna razhladałasia jak sučasnaja dziaržava, raŭnapraŭny subjekt jeŭrapiejskaj supolnaści. Jaskrava vidać heta ŭ 1850-ja hady, kali paražeńnie ŭ Krymskaj vajnie było asensavanaje jak traŭmatyčnaje adkryćcio ŭłasnaj adstałaści - adłučeńnia ad jeŭrapiejskaj kultury sučasnaści. Heta stała mahutnym unutranym impulsam dla reformaŭ.
U hetym kantekście stanovicca jasna, jak impieryja spryjała «nacyjanalnaj samaarhanizacyi narodaŭ». Rearhanizujučy archaičny impierski miechanizm, ułady Rasii sutyknulisia z dynamičnaj raznastajnaściu paduładnaj im terytoryi. U pracesie kiravańnia hetymi terytoryjami jany spryjali źjaŭleńniu novych narodaŭ i nacyj. Jak heta adbyłosia ź biełarusami, apisaŭ Valer Bułhakaŭ (u knizie «Historyja biełaruskaha nacyjanalizmu»). «Novaja impierskaja historyja» dazvalaje ŭbačyć biełaruski vypadak u šyrejšym kantekście.
Panavańnie słoŭ
Knizie ŭłaścivy šerah važnych navacyj, jakija nie vypadaje razhladać tut padrabiazna. Heta i šmatlikija daścipnyja tłumačeńni ahulnaviadomych siužetaŭ (ad Volhi sa Śviatasłavam praz smutu da ahrarnaha pytańnia revalucyjnaj epochi). Heta i strohaja arhanizacyja materyjału vakoł niekalkich vyraznych siužetaŭ (kiravańnie raznastajnaściu i samaarhanizacyja praz vynachodstva i zapazyčvańnie idej).
Heta, urešcie, demanstracyja taho, što tradycyjny padzieł pracy pamiž humanitarnymi dyscyplinami - chibny: historyki taksama mohuć pracavać z teoryjaj (pra heta nie viedajuć nie tolki ŭ Biełarusi).
Hałoŭnaja ŭstanoŭka knihi ŭ tym, kab vyvučać uładu słoŭ (dyskursaŭ ci ŭjaŭleńnia). Heta dobra vidać, naprykład, u tłumačeńni apryčniny Ivana Žachlivaha. Niečuvany vybuch hvałtu aŭtary padručnika tłumačać adsutnaściu movy, pry dapamozie jakoj Ivan IV moh asensoŭvać carskuju ŭładu. Napružany pošuk vyraznych srodkaŭ pryvioŭ jaho ad karanacyi - praz sprobu zavajavać novyja terytoryi (Livonski orden) - da varjackaj insceniroŭki zavajovy ŭłasnaj krainy.
Hetkaje razumieńnie histaryčnaha pracesu (u niejkaj stupieni procipastaŭlenaje histaryčnamu materyjalizmu) dziejničaje na mietaŭzroŭni knihi. Ź jaho vynikaje razumieńnie praktyčnaj racyi histaryčnaj navuki.
Mienavita historyki, ličać aŭtary, kanstrujujuć vobrazy budučyni. Heta tłumačycca ŭ pradmovie z krasamoŭnym zahałoŭkam: «Kamu budzie patrebnaja historyja zaŭtra». Adsiul jasna vynikaje i palityčny efiekt, jakoha pavinna dasiahnuć hetaja kniha. Ci, prynamsi, mahła b - kab znajšła šyroki ŭžytak u piedahahičnaj praktycy.
Biezumoŭna, z takoj interpretacyjaj histaryčnaha pracesu možna spračacca. Ale heta nie skasuje hałoŭnych pieravahaŭ hetaj pracy. Uzornaje vykarystańnie sučasnych humanitarnych teoryj robić jaje abaviazkovaj dla pračytańnia ŭ Biełarusi, prynamsi, dla historykaŭ.
