Hłybokaje ŭvachodzić u TOP-30 histaryčnych haradoŭ Biełarusi. Adnak ujaŭleńnie turystaŭ ab Hłybokim jak histaryčnym horadzie — dosyć paviarchoŭnaje. Dva chramy ŭ styli vilenskaha baroka ŭ starym centry i Aleja słavutych ziemlakoŭ — tut ža, pobač. I ŭsio? Nie!
Histaryčnaje Hłybokaje — heta i budynak bazyljanskaha klaštara ŭ Bieraźvieččy, u jakim mieścicca pienitencyjarnaja ŭstanova, falvarak Barok ź siadzibnym domam i parkavymi prysadami (ciapier vuł. Sasnovaja), zabudova kanca XIX — pačatku XX stahodździa byłoj Rynkavaj płoščy, Iljinskaja kaplica pačatku XIX stahodździa, vieža ŭ honar Kanstytucyi RP ad 3 traŭnia 1791 hoda, damy z brandmaŭrami na płoščy 17 Vieraśnia i pa vulicy Horkaha, a taksama pomnik pryrody — dendrałahičny sad i, narešcie, kvartały zabudovy ŭ zakapanskim styli. Apošni abjekt i jość temaj našaha apaviadańnia.
Paśla padpisańnia 18 sakavika 1921 hoda Ryžskaj mirnaj damovy Hłybokaje adychodzić da II Rečy Paspalitaj, atrymlivaje status horada i stanovicca centram pavieta. Nazvu pavietu ŭsio ž pakinuli kolišniuju — Dziśnienski. Sama ž Dzisna apynułasia na miažy: praź Dźvinu — Saviecki Sajuz, ryzykoŭna pakidać tut stalicu pavieta, taho j hladzi — pierapłyvuć raku balšaviki ŭnočy na łodkach i abvieściać tut «Dziśnienskuju narodnuju respubliku». Dzisna stała zaniepadać, a brukavanyja vulicy kolišniaha paviatovaha centra pačali zarastać tryputnikam.
U novym paviatovym centry treba było budavać šmat žylla dla «ŭžendnikaŭ». Tak źjavilisia «kalonii» dla čynoŭnikaŭ paviatovaj administracyi. Dla takich damoŭ byŭ abrany papularny tady zakapanski styl. Treba adznačyć, što pieršym zasnavalnikam i papularyzataram zakapanskaha stylu byŭ Stanisłaŭ Vitkievič. Mienavita pa jaho prajekcie byŭ uźviedzieny pieršy budynak u zakapanskim styli — «Viła pad pichtami» ŭ Kozincy dla Jana Hvalbierta Paŭlikoŭskaha, 1896—1897. I da siońnia hety budynak źjaŭlajecca niepieraŭzydzienym tvoram zakapanskaha stylu.
Typavy dom u zakapanskim styli — 6 damoŭ pa vulicach Habryela Narutoviča i Juzafa Piłsudskaha. Malunak Uł. Skrabatuna.
Na Paazierji — Brasłavie, Šarkoŭščynie, Pastavach, Miorach i Hłybokim — adnym z papularyzataraŭ zakapanskaha stylu byŭ Julijuš Kłos, prafiesar Univiersiteta Stefana Batoryja ŭ Vilni z 1920 hoda, dekan fakulteta pryhožych mastactvaŭ, zahadčyk kafiedry architektury (1920—1929), paźniej vykładaŭ historyju architektury, čarčeńnie. (Bačyŭ nadmahilny pomnik Ju. Kłosu na ćvintary Rosa ŭ Vilni.)
U svoj čas aŭtar paličyŭ prykładnuju kolkaść u Hłybokim budynkaŭ u zakapanskim styli, jakija jašče zachavalisia na siońnia. Atrymałasia — pad 40. Ale nie šukajcie! Abšyli ich sajdynham, płastykam, źmianili formy dachaŭ, pastavili vokny PVCH… Kali pahladzieć davajennyja zdymki Hłybokaha, to jano hladziełasia vielmi «pa-zakapansku», nie horš za tatranski kurortny horad Zakapany! Šmat čaho potym zhareła ŭ połymi apošniaj vajny…
Kałonija ŭradnikaŭ u Hłybokim u pieršasnym vyhladzie. Vidarys z boku vuł. Juzafa Piłsudskaha, 1930-ja hh. Na dalnim płanie, źleva, 3-ch pavierchavy budynak u styli kanstruktyvizmu, u jakim paśla vajny mieściłasia Hłybockaja piedvučelnia, dzie ŭźnikła padpolnaja arhanizacyja Sajuz Biełaruskich Patryjotaŭ, smok.hostil.pl
Najbolšuju cikavaść, da niadaŭniaha času, vyklikała zabudova ŭ zakapanskim styli na byłych vulicach Juzafa Piłsudskaha (Volnaja) i Habryela Narutoviča (Kamsamolskaja). Kvartał — z šaści adnatypnych damoŭ. Praŭda, jašče nie fakt, što hety kvartał prajektavaŭ sam Julijuš Kłos, mahli ž tahačasnyja hłybockija architektary pryviazać typavy prajekt da Hłybokaha, ale prajekty hłybockich «zakapanskich» damoŭ identyčnyja brasłaŭskim, dzie ich adnaznačna prajektavaŭ Julijuš Kłos.
Padobny prajekt byŭ raspracavany i dla paviatovaha horada Brasłava. Architektar Julijuš Kłos.
Chaču adznačyć, što aŭtar hetych radkoŭ vučyŭsia ŭ Hłybockaj SŠ №2, a z voknaŭ kłasa adkryvaŭsia pryhožy i ramantyčny vidarys na hetuju zabudovu. Pamiataju asablivaści hetaha ansamblu, jaki ja acharaktaryzavaŭ by siońnia jak tvor siadzibna-parkavaha mastactva. To bok tatranski fon, adtul, dzie «Viła pad pichtami», byŭ pryŭniesieny i ŭ Hłybokaje — prysady ź listoŭnic, pichtaŭ, chvoi viejmutavaj. Pa apoviedach staražyłaŭ, pierad damami byli nie działki z burakami i morkvaj, jak ciapier, a kvietniki z ružaŭ, aksamitnyja hazony. Jeŭropa! Mieŭsia i łakalny vodapravod. Damy byli raźličanyja na dźvie siamji «ŭžendnikaŭ». A ciapier? Kažuć, padzialili ich katuchami i žyvie tam ciapier až pa šeść siemjaŭ u kožnym domie.
Biez sumnievu, zabudova ŭ zakapanskim styli pa vulicach Volnaj i Kamsamolskaj, hipatetyčna, kab zachavałasia całkam, abo jaje možna było adnavić ciapier, stała b adnoj z razynak Hłybokaha, jakuju nie abminali b turysty. Adnak turysty nie toje što nie viedajuć i abminajuć hety abjekt, prosta tam užo niama na što hladzieć! Zamiž kieramičnaj čyrvonaj dachoŭki na stromych dachach — šery šyfier, pavykidvali akanicy, halerei z kałonami pazabivali doškami, pastavili vokny PVCH, naprybudoŭvali da damoŭ roznych dapamožnych pamiaškańniaŭ (haražoŭ, kuchniaŭ). Strachoćcie!
Tydzień tamu prajazdžaju z chłopcami pa vuł. Kamsamolskaj (b. Habryela Narutoviča)… Chalera, što robicca! Z adnaho «zakapanskaha» doma ŭžo ździerli šaloŭku, na ścieny macujuć plonku — nie inakš jak pad škłavatu. Z frantona prybrali salarny znak (sonca). Prybudoŭvajucca vierandy, jakich raniej nie było. Praŭda, dach pakryvajuć čyrvonaj blachaj, i možna było b nibyta i pramaŭčać, ale ž duža dziŭny dla «zakapanskaha» doma jaje profil — nie imitacyja kieramičnaj dachoŭki, a hafryravanyja listy blachi. O!!! A ŭ dvary kipić praca! Navat aŭtavyška ź lulkaj! I ŭžo amal zašalavali žoŭtym sajdynham dvaravy fasad doma… Vidavočna, taki los čakaje i inšyja «zakapanskija» damy…
«Kapitalny ramont»: demantaž daščanaj šaloŭki, prybudova vierandaŭ, źmiena vyhladu frantona… Fota Zm. Łupača.
Dvarovy fasad amal užo zašalavali sajdynham… Fota Zm. Łupača.
Padvieźli škłavatu. Sprava — jašče nie kranuty «kapitalnym ramontam» dom. Adnak i jon za dziesiacihodździ straciŭ šmat sa svajoj byłoj pryhažości. Fota Zm. Łupača.
Pašpart abjekta. Fota Zm. Łupača.
Jak vyhladała zabudova ŭ zakapanskim styli na zhadanych vulicach ŭ 1930-ja hady, nam dapamahajuć ubačyć zdymki Leanarda Račyckaha, fotaletapisca Hłybokaha, čynoŭnika hłybockaj paviatovaj administracyi, jaki i žyŭ ź siamjoj u adnym z hetych damoŭ. Naturalna, potym jon byŭ represavany jak «vorah narodu», adpraŭleny na Poŭnač. Adhuknuŭsia zatym na zakliki pajści da hienierała Andersa ŭ Polski korpus Brytanskaj Armii. Pa darozie ŭ Iran naviedaŭ siamju — dźviuch dačok i žonku — vyviezienych u Kazachstan, dzie jany haładali. Paśla vajny siamja ŭźjadnałasia ŭžo ŭ Polščy.
Zabudova ŭ zakapanskim styli pa vulicy Habryela Narutoviča (Kamsamolskaja), 1930-ja hh. Fota Leanarda Račyckaha.
Frahmient halerei doma ŭ zakapanskim styli. Fota Leanarda Račyckaha (na fota — jaho žonka Viera, u dziavoctvie — Drozd).
Zabudova pa vuł. Hienryka Siankieviča (Horkaha). Na piarednim płanie — leśničoŭka. Nie zachavałasia. Fota Leanarda Račyckaha, 1930-ja hh.
Pradkazalna, što niechta, a to j sam spadar Astapovič, skaža: vialikaja vina hłybockich krajaznaŭcaŭ, što nie vystupili ŭ abaronu ansambla, nie napisali list u Minkult.
Ładna, dapuścim, tak… A jakaja kančatkovaja meta zmahańnia? Naprykład, adnavić całkam kompleks jak mierkavany pomnik siadzibna-parkavaha mastactva? To tady treba vysielić pad 30 siamiej, i pabudavać dla ich novy 4-5-paviarchovy dom. «Zakapanskija» damy — addać, naprykład, pad turbazu, muziejnuju ekspazicyju, hatel ci ofisy…
Jość na vulicy Volnaj (b. Juzafa Piłsudskaha) i inšyja «zakapanskija» damy, praŭda, u vielmi, vielmi źmienienym vyhladzie. Fota Uł. Skrabatuna.
Na vuł. ksiandza biskupa Bandurskaha (Kamunistyčnaj) isnavali inšyja prykłady zabudovy ŭ zakapanskim styli. Usio daŭno radykalna pierabudavanaja. Fota Uł. Skrabatuna, 2003 h.
Voś tut adkaznyja asoby adrazu i zadaduć standartnaje pytańnie, jakoje čuŭ užo nieadnojčy: «U ciabie jość hrošy dać nam na ŭźviadzieńnie 4-paviarchovaha doma? Niama? To j nie treba lotać ź idejami!»
Źviarnucca da sumleńnia žycharoŭ? Dyk heta ž ichniaja pryvatnaja ŭłasnaść! Zrazumieła, usio — pryvatyzavana. Jany volnyja ciapier pastavić na svaich hazonach haraž abo ciaplicu, pasadzić tam bulbu ci buraki, pastavić vokny PVCH… Nu, i chto hatovy zmahacca z aravaj, kali nie ŭ 120 čałaviek, dyk u 50 dakładna! Siemji ž rastuć! Treba razbudoŭvacca.
Dy j, zrešty, da kaho piersanalna źviartacca z «idejaj»? Niama da kaho! Na ŭsich pasadach — dzieci vioski i pieradusim nie humanitaryi. Dla ich aŭtar — nie aŭtarytet, a destruktyŭny elemient. To bok ludzi siadziać na svaich pasadach, atrymlivajuć zarobak — i na chaleru im jašče zababony Skrabatuna!
Byŭ niekali ŭ Hłybokim harsaviet: mer — inžynier-budaŭnik, namieśnik — historyk. Dyk nie treba było šukać z kim parazmaŭlać! Telefanavali sami: «Uładzimir Ivanavič, ty, jak krajaznaŭca, viedaješ histaryčnyja nazovy vulic, zrabi, kali łaska, prajekt ich pierajmienavańnia». Zrabiŭ. Kab było ŭsio publična — sabraŭ narod u biblijatecy, abmierkavali, prahałasavali. Prajekt apublikavała rajonka. Što dalej? Dy razahnali harsaviety pa ŭsioj Biełarusi! Rajcentry da 100 tysiač apuścili faktyčna da statusu vioski.
Treba adznačyć, što ŭ zakapanskim styli na Hłyboččynie byli ŭźviedzienyja nie tolki žyłyja damy dla čynoŭnikaŭ, ale i sinahohi («błakitnaja» sinahoha ŭ Hłybokim), prystań (prystań na voziery Bieraźvieckim u Hłybokim), a taksama leśničoŭki (Kaziuki, zachavałasia), Baravoje (Pastaŭščyna, zachavałasia), navat i pravasłaŭnyja cerkvy, niekatoryja ź ich atrymlivali subsidyi ad dziaržavy — carkva ŭ Śvile (zhareła ci spalili ŭ 1960-ja), kašary dy ŭsio davajennaje Padśville było «zakapanskim» — nie zastałosia ničoha.
Budaŭnictva prystani na voziery Bieraźvieckim u Hłybokim, 1930-ja hh. Zachavalisia reštki cokalnaha paviercha, na jakich uźviali dva novyja draŭlanyja damy.
U biednaj dziaržavie apryjory nie moža być nijakaj kultury, kali ž jana, nasupierak halečy, budzie ŭsio ž raźvivacca, to nieŭzabavie žychary krainy zachočuć žyć bahata i doŭha, nie hłytać pihułki, a vieści zdarovy ład žyćcia. Tady jany jašče zachočuć chadzić na vybary i, što samaje hałoŭnaje, — vybirać! Heta nie aŭtarskaja vysnova — heta aksijoma!
Niekali, kali byŭ na 20 hadoŭ maładziejšy, adnojčy raznosiŭ ahitacyjnyja ŭlotki — ci za Paźniaka, ci za Domaša, dyk adna hłybockaja ciotka mnie skazała:
— Ja budu hałasavać — za Łukašenku! A vy — za što zmahajeciesia?
— Za Biełaruś, za movu, za ekanomiku, za historyju, za kulturu, i h.d.,— kažu ja.
— Za kulturu? — pierapytała žančyna. — Kultura — u Łatvii! — kaža jana. — Tudy jedźcie žyć! A nam, biełarusam, kultura nie nužna! My prosta chacim kušać!»
