Praciah. Pačatak tut: Arsień Lis, miemuary: pad niehałosnym apiakunstvam śpiecsłužbaŭ. Častka 1.
Źleva naprava (nižni šerah) Michaś Šuškievič, Barys Sačanka, Aleś Jaskvič, Ivan Čyhryn, Alaksiej Hardzicki, Michaś Čarniaŭski. Stajać źleva naprava: Arsień Lis i Mikoła Praškovič. 1960-ja hady. Fota ź siamiejnaha archivu Arsienia Lisa
…Hetym razam vyrak knizie Hieorhija Jurčanki admianiŭ staršynia Kamiteta pa druku R.V. Kanavałaŭ. Jaho ŭrazili repradukcyi karcin i partretaŭ Piatra Sierhijeviča. «Niejkija ŭsie našy ludzi», — pramoviŭ. Mnoha nie dam, piać arkušaŭ. A zajaŭka ŭ vas jość?» — tolki i skazaŭ, na pieršy pohlad, nie nadta dastupny ŭradoviec.
Pracujučy nad dysiertacyjnaj temaj, pryśviečanaj kulturna-hramadskamu ruchu Zachodniaj Biełarusi 1920—1930-ch hadoŭ, ja ščaśliva spaznaŭsia z nadzvyčaj bahatym, šmathałosym, nacyjatvornym pa pryrodzie svajoj vilenskim biełaruskim pieryjadyčnym drukam.
Niahledziačy na pieraśled polskaj administracyjaj, cenzuraj, jon vyjaŭlaŭ tryvałuju žyćciastojkaść, imkliva raźvivaŭsia. Byŭ žyvym arhaničnym hołasam epochi ŭzdymnych u žyćci Biełarusi 1920-ch hadoŭ. Admietna, mastacka-vyjaŭlenčy, tak by mović, tvar zachodniebiełaruskaj pieryjodyki hetaha času vyrazna paznačany jaskravaj u idejna-vyjaŭlenčym płanie hrafikaj mastaka Jazepa Horyda (1896—1939).
Vykryvalnaja ŭ dačynieńni da tak zvanaha sanacyjnaha režymu Piłsudskaha satyryčnaja hrafika Jazepa Horyda śćviardžała ideały i praŭdu biełaruskaha vyzvalenčaha ruchu.
Napisaŭšy historyka-mastactvaznaŭčy narys pra žyćcio i tvorčaść Jazepa Horyda, ja padaŭsia ŭ vydaviectva «Mastackaja litaratura» z zajaŭkaj na vydańnie jaho knižkaj. Z vydańniem apošniaj tam skłałasia anałahičnaja situacyja z toj, što adbyvałasia z vychadam maich papiarednich knižak pra dziejačaŭ navuki i mastactva. Try hady zapar z vydavieckaha płana jaje akuratna vykreślivaŭ hałoŭny redaktar Arkadź Marcinovič.
Na ščaście, u kancy 1970-ch na stanovišča dyrektara «Mastackaj litaratury» byŭ pryznačany M.F. Dubianiecki, jaki raniej pracavaŭ instruktaram CK KPB. Da jaho ja i ŭdaŭsia z vyśviatleńniem losu knihi pra Jazepa Horyda. Vysłuchaŭšy maju skarhu-prośbu, pavažany Michał Fiodaravič niejak rozdumna zaŭvažyŭ:
— Štości daŭno da mianie prychodziŭ kuratar z KDB?..
A ja jamu, jak kažuć, pad toje słova:
— Peŭna, jon prychodzić da vašaha hałoŭnaha redaktara.
U nastupnym hodzie maja knižka pra talenavitaha mastaka i hodnaha hramadzianina pabačyła śviet. Usimi šanavanaja piśmieńnica, zahadčyca redakcyi krytyki i litaraturaznaŭstva vydaviectva «Mastackaja litaratura» Viera Pałtaran (jana trojčy staviła majho Horyda ŭ vydaviecki płan) pavinšavała mianie z novaj knižkaj, skazała niekalki ciopłych słoŭ.
Mastak Jazep Horyd
A ja narešcie ŭrazumieŭ, kamu karcić žyćcio i śmierć hierojaŭ maich knižak, ich dumka ab Biełarusi.
* * *
Ale čas u svaim raspoviedzie mnie viarnucca da sumnapomnych dzion vosieni 1973 hoda. Tady KDB u Biełarusi realizoŭvaŭ zadumanuju suprać navukoŭcaŭ Akademii Navuk abvinavaŭča-represiŭnuju akcyju. Zadumanaja sprava spačatku fihuravała tam pad nazvaju «Hrupa Praškoviča». Paźniej joj było nadadziena bolš abahulnienaje, bieśpiersanalnaje najmieńnie «Akademičny asiarodak». Maładych navukoŭcaŭ usieŭładnaja dziaržaŭnaja ŭstanova abłyžna abvinavačvała ŭ biełaruskim nacyjanaliźmie. Kankretna — u stvareńni mienavita arhanizavanaj hrupy. A heta ŭžo čytaj, razumiej — palityčnaja kramoła, učynak antydziaržaŭny.
Praź niejki čas paśla tahačasnych vyklikaŭ navukoŭcaŭ i litarataraŭ u KDB stała vidavočnym, što było toje nie prafiłaktyčnym «praščupvańniem nastrojaŭ intelihiencyi». Kryłasia za hetym jakajaści kankretnaja meta-zadumka. Pra toje, što zajmałasia joju admysłovaje adździaleńnie dziaržbiaśpieki pa baraćbie ź biełaruskim nacyjanalizmam, Ściapan Misko, jak starejšy siarod nas, dy ŭ dadatak čałaviek nie biez suviaziaŭ (jahony dziadźka akademik Prakapčuk u Hramadzianskuju vajnu byŭ kamisaram), daviedaŭsia navat, što ŭznačalvaŭ toje padraździaleńnie pałkoŭnik Repič.
Ad Ściapana Michajłaviča (iranična-pašanotna jaho časam mienavali pa baćku: byŭ ža starejšy siarod maładych) pačuŭ ja i pra toje, što vyklikany ŭ KDB Mikoła Praškovič byŭ tam nadta mocna niečym napałochany. Jeździŭ kudyści z kadebistami, kab addać im prychavanyja tam jašče nie apublikavanyja vieršy Łarysy Hienijuš. I naohuł vyhladaŭ mocna pryhniečanym.
…Pry pieršaj ža sustrečy ź Mikołam na vulicy ja nie praminuŭ rezkavata kinuć jamu:
— Što ty takoje ŭtvaryŭ, kab tak napałochacca?
— A ja pierapisvaŭsia z unučkaj Ivana Franko, — pačuŭ u adkaz.
Sam ton Mikołavaha adkazu zdaŭsia mnie krychu śpiecyfičnym, ale adrazu ja nie prydaŭ tamu značeńnia, choć elemientarna było spytacca, što asablivaha mahło być u toj pierapiscy.
U cełym hutarka ź Mikołam nie kleiłasia. Jon niejak staŭ aziracca pa bakach. Što kankretna pytalisia kadebisty, u tym liku i pra mianie, ja tak ad jaho i nie daviedaŭsia. Chiba tolki pačuŭ pra ich niezdavolenaść maim adkazam: «Lis — chitryj, ničieho nie dał, nie skazał». Byccam niešta ja pavinien byŭ im raskazać. Lis navat nie daŭmieŭsia, jak śled, zrazumieć mety naładžanaj imi mitrenhi z vyklikami-dopytami.
A nasamreč nie treba było być vialikim analitykam, kab zdahadacca, što za ŭsim hetym kryjecca jakajaś praktyčnaja zadumka śpiecsłužby. Ale što kankretna možna było ŭjavić, spraŭdzić?
Zrešty, kali praanalizavać palityčnyja realii času, možna było zrabić niekatoryja vysnovy. Za hod da taho, u 1972-m, na Ukrainie ŭžo adbylisia aryšty navukovaj intelihiencyi. Siarod aryštavanych zhadvali aŭtara vydadzienaj za miažoj knihi «Internacyjanalizm ci rusifikacyja?» Ivana Dziubu. Byŭ źniavoleny adzin z valnadumnych talenavitych maładych ukrainskich paetaŭ, paźniej zahubleny ŭ łahierach Vasil Stus…
Jano, kali zadumacca, to možna było ŭspomnić i nie takija daŭnija apiakunska-palicejskija «najezdy» na studentaŭ BDU i ŭ nas. «Razborku» KDB sa studentami fiłałahičnaha fakulteta Biełdziaržuniviersiteta ŭ 1963 hodzie.
Ryhor Siemaškievič, tady jašče paet-pačatkoviec, a ŭ budučym talenavity navukoviec i piśmieńnik, dzialiŭsia ź siabrami niekatorymi cikavostkami svajho knihazboru. Chłopcy ŭ internacie čytali zachodniebiełaruski časopis davajennaha času «Šlach moładzi». Vydavaŭsia toj pieryjodyk u Vilni z 1929 pa 1939 hod tryma maładymi biełaruskimi žurnalistami Jazepam Najdziukom, Marjanam Pieciukievičam i Jankam Bahdanovičam.
Vydaŭcy stajali na demakratyčnych niezaležnickich biełaruskich pazicyjach, adstojvali sacyjalnyja i nacyjanalnyja intaresy zachodniebiełaruskaha žycharstva. Vydańnie klikała da supracivu pałanizacyi, jakaja paśladoŭna pravodziłasia polskimi ŭradami, jaho administracyjaj u Zachodniaj Biełarusi. Numary maładziovaha biełaruskaha časopisa čatyrnaccać razoŭ kanfiskoŭvała cenzura, a vydaŭcy jaho, adpaviedna, pryciahvalisia da suda.
U «Encykłapiedyi historyi Biełarusi» časopis «Šlach moładzi» siońnia abjektyŭna aceńvajecca jak prahresiŭny, demakratyčny orhan moładzi Zachodniaj Biełarusi. A voś uvosień 1963 hoda zahadam z hary, rasparadžeńniem rektara na fiłfaku BDU pravodzicca schod, na jakim sami studenty i ich vykładčyki musili vystupić z asudžeńniem Ryhora Siemaškieviča i jaho siabroŭ za čytańnie «niepołožiennoj», niapravilnaj litaratury.
I tak nadzvyčajna-niezvyčajny schod-sud adbyŭsia. Apalnyja studenty musili nieviadoma za što kajacca. Praŭda, na pieršy raz abyšłosia biez pakarańnia nievinavatych. Adno, prystrašyŭšy studenckuju aŭdytoryju, dzie kahoś zdoleli zavierbavać. Tak voś, za hetym maładym, nierazvažnym narodam pryhladaj dy pryhladaj.
Praz dva-try hady kudy treba pastupiŭ sihnał, što ŭ BDU znoŭ nieparadak. Try studenty-fiłołahi na čale z Alesiem Razanavym źbirajuć podpisy pad zvarotam u Ministerstva aśviety, kab na biełaruskim adździaleńni fiłałahičnaha fakulteta lekcyi pa ŭsich pradmietach čytalisia pa-biełarusku. Heta ŭžo vyhladała na pačatak buntu, i inicyjatary akcyi, dva maładyja paety Aleś Razanaŭ i Viktar Jarac dy ich siabra Lavon Bartaš, byli nieadkładna pakaranyja — zvolnienyja z univiersiteta.
Za buntaŭnikoŭ, adnak, zastupiŭsia Maksim Tank. Vyjšaŭ na vyšejšaje partyjnaje kiraŭnictva aśvietaj, i vyklučanym z BDU dazvolili davučycca, atrymać vyšejšuju adukacyju ŭ vučelniach na pravincyi, u Breście i Homieli. Maci ž Alesia Razanava ŭ skrušny dla jaje čas Maksim Tank napisaŭ list, zapeŭniŭšy ŭstryvožanuju, što jana «jašče budzie hanarycca svaim synam». Siońnia vysokatalenavitym paetam i pierakładčykam Alesiem Razanavym moža pa pravie hanarycca i, peŭna, hanarycca sama maci-Biełaruś.
Nižni šerah, źleva naprava: Ivan Ciščanka, Arsień Lis, Piotra Sierhijevič, Alaksiej Hardzicki, Ściapan Misko. Vierchni šerah źleva naprava: Aleś Trajanoŭski, Aleś Jaskievič, Michaś Šuškievič, Ivan Čyhryn. Pieršaja vystaŭka prac Sierhijeviča ŭ Minsku, 1963 hod. Fota ź siamiejnaha archivu Arsienia Lisa
* * *
Lehkavažyŭ ja tyja vykliki na tak zvanaje «sobiesiedovanije» ŭ KDB. Kab sustrecca z tymi, kaho vyklikali i kankretna daviedacca, pra što pytalisia, nie pryjšło ŭ hałavu. A fakty, kab zadumacca, što ŭsio heta nievypadkova i nie dla praformy rabiłasia dziaržbiaśpiekaj, byli. Adnojčy Ściapan Misko raskazaŭ, što da jaho pad vyhladam ukrainskich navukoŭcaŭ źjaviłasia troje mužčyn. Sabraŭsia byŭ navat pačastavać ich. Jak ža, z darohi?
Ale naściarožyła, jak siabie paviali niečakanyja hości. Adrazu zaścierahlisia, što nijakich ukrainskich navin kulturnickaha płana nie viedajuć, bo fiziki pa prafiesii. Adzin trochi havaryŭ pa-ŭkrainsku, a dva jaho kalehi časam ustaŭlali adno, druhoje słova. Nahodu svajho naviedvańnia viziciory nie patłumačyli. Miamlili štoś nievyraznaje: at, voś pa darozie było, maŭlaŭ. Ściapan Michajłavič — čałaviek dobry, ale časam rezki, nie staŭ cyrymonicca. Niedvuchsensoŭna daŭ zrazumieć niaprošanym haściam, ź jakoha jany viedamstva, i vystaviŭ za dźviery akademičnaj małasiamiejki. Prykidvali tavaryšy kadebisty, jak znajści, vyjavić u biełaruskich navukoŭcaŭ tak zvany ŭkrainski śled dla realizacyi svajho płana «Ch».
Arsień Lis, miemuary. «Akademičny asiarodak». Častka 3
