17 śniežnia 1917 hoda budynak, u jakim prachodziŭ kanhres, atačyli balšavickija adździeły, delehataŭ razahnali. Rada i Vykanaŭčy kamitet praciahvali dziejnaść u padpolli. Paźniej jany adyhrali važnuju rolu ŭ abviaščeńni Biełaruskaj Narodnaj Respubliki.
Zianon Paźniak byŭ asabista znajomy z udzielnikami Ŭsiebiełaruskaha źjeźdu: heta chimik i movaznaviec Jazep Sušynski, artystka Paŭlina Miadziołka, piśmieńnica i hramadzkaja dziajačka Ludvika Sivickaja-Vojcik, viadomaja jak Zośka Vieras.
Vialikaja biełaruskaja rada.
Pra ichnyja ŭspaminy ab źjeździe, abviaščeńni BNR, ustalavańni savieckaj ułady, pra zahany biełaruskich palitykaŭ i niedachop historykaŭ palityk raspavioŭ u interviju radyjo «Svaboda».
— Vakoł Usiebiełaruskaha źjezdu mnostva mitaŭ i interpretacyjaŭ. Što vam apaviadali i jak uzhadvali tyja padziei ŭdzielniki źjezdu?
— Mnie paščaściła nia tolki ź imi pahavaryć, ale i zapisać. Jazep Sušynski byŭ asudžany ŭ 1930-ch, adpraŭleny ŭ HUŁAH. U kancy 1950-ch jon viarnuŭsia. Jon raspaviadaŭ pra źjezd jak pra nievierahodnaje ŭzrušeńnie.
Lozunh kanhresu byŭ «Niachaj žyvie Biełaruskaja Narodnaja Respublika». Jazep Francavič raspaviadaŭ: jak vyviesili ściah, padychodzić da jaho hienerał, stanovicca na adno kalena i całuje hety ściah. Ludzi adčuvali moc. Ale sytuacyja, na žal, była nie na našu karyść, bo biełarusy nia mieli vojska. Tamu źjezd i razahnali balšaviki.
— U źjeździe ŭdzielničali amal 2000 čałaviek. Nia tak prosta razahnać hetkuju kolkaść ludziej. Jak heta ŭdałosia, kali siarod delehataŭ byli vajskoŭcy?
— Sušynski raspaviadaŭ, što balšavik Kryvašein uvioŭ svaje vojski pry padtrymcy branievikoŭ. Jon pryjšoŭ na źjezd pjany, z papiaroskaj na hubie. Jaho sałdaty pajšli ŭzdoŭž ścienaŭ, štychami pačali vyšturchoŭvać ludziej. Ale heta im było rabić niaprosta. Pačalisia bojki. U zali rabili barykady, bilisia kresłami. Ale ž ludzi byli biaz zbroi. Tamu ich i vyšturchnuli na vulicu. Vajskovuju kamisiju źjezdu stvaryli zapozna. Kali b byli ŭzbrojenyja ludzi, to razahnali b Kryvašeina i jahonuju pjanuju bandu. U toj čas šmat vyrašali nia tolki idei, ale siła. Ale hetyja štychi i ahresija balšavikoŭ, u pryncypie, chutka abjadnali ludziej.
«Hramadztva było abudžanaje»
Budynak Mienskaha haradzkoha teatra, u jakim adbyvaŭsia I Usiebiełaruski źjezd.
— Biełarusaŭ nazyvajuć spoźnienaj nacyjaj, jakaja tolki ciapier prachodzić tyja pracesy, jakija našyja susiedzi prajšli stahodździe tamu. Mahčyma, heta i jość samaje lahičnaje tłumačeńnie tahačasnych parazaŭ?
— Biełaruski ruch u 1918 hodzie adbyvaŭsia ŭ abudžanym hramadztvie. Jano było ŭ ruchu, i davoli aktyŭnym, nijakaha paraŭnańnia ź ciapierašnim časam. Uźnikła i dziejničała mnostva arhanizacyjaŭ. Byŭ uzdym. U 1917 hodzie była stvoranaja Centralnaja biełaruskaja rada, a potym Vialikaja biełaruskaja rada, jakaja i sabrała Pieršy Ŭsiebiełaruski źjezd, pryčym z usioj Biełarusi: ad Biełastoku da Smalensku sotni arhanizacyjaŭ dasłali svaich pradstaŭnikoŭ. Byli pradstaŭlenyja ŭsie nacyjanalnyja mienšaści. Na kanhresie byli 1872 delehaty. Nijakaja kraina na terytoryi byłoj Rasiejskaj imperyi nia mieła takoha kolkasna pradstaŭničaha źjezdu i takoj lehitymnaści.
Druhi Ŭsierasiejski źjezd savietaŭ, jaki adbyŭsia ŭ Pietrahradzie ŭ kastryčniku 1917-ha, sabraŭ 649 delehataŭ z usioj Rasiei. Saviety trubili pra hety źjezd usio svaje isnavańnie. A jon byŭ arhanizacyjna nikčemnym u paraŭnańni z Usiebiełaruskim kanhresam. Hramadztva Biełarusi chutka vyśpiavała da niezaležnaści. Potym na praciahu ŭsich hadoŭ savieckaha režymu miljony hetych aktyŭnych ludziej, što ŭźniali hałavu da svabody, byli fizyčna źniščanyja. Ale BNR była lahičnym praciaham nastrojaŭ u hramadztvie.
Ad VKŁ da BNR
— Zianon Stanisłavavič, vakoł temy BNR niama ahulnanacyjanalnaha kansensusu. Navat siarod historykaŭ. BNR nazyvajuć usiaho tolki deklaracyjaj, sprobaj dziaržaŭnaści. Što nasamreč my źbirajemsia śviatkavać?
— Vakoł hetaj temy šmat prapahandy i varožaj chłuśni. U 1918 hodzie adbyłasia pieramoha biełaruskaj nacyjanalnaj idei. Byŭ uźniaty i ŭstalavany ściah niezaležnaści i abvieščana ab stvareńni nacyjanalnaj dziaržavy. U 1918 hodzie była aformlenaja nacyjanalnaja idealohija, jana nazyvałasia — Adradžeńnie.
Na joj abapiraŭ svaju pracu Biełaruski Narodny Front «Adradžeńnie». Amal usie mitynhi BNF ŭ 90-ch hadach prachodzili z partretami ŭradu BNR.
— Častka historykaŭ ličyć hetuju pierajemnaść biespadstaŭnaj.
— BNR adnaŭlała VKŁ. Heta nie navina. Zvarot da minułaj dziaržaŭnaści byŭ nia tolki ŭ biełarusaŭ. Mnohija nacyi tak adradžalisia. Heta jość histaryčnym faktam. Dyskutavać možna tolki pra toje, ci była BNR paŭnavartnasnaj dziaržavaj, ci nie.
— Dyk voś akurat padčas hetaj dyskusii i hučać prapanovy nie śviatkavać 25 Sakavika jak Dzień niezaležnaści. Abhruntavańnie prostaje — ź dziaržavaj tady ničoha nie atrymałasia.
— U 1918 hodzie była stvoranaja ŭsia struktura niezaležnaj dziaržavy. Lehitymnaść BNR była daskanała pradumana jašče z Usiebiełaruskaha źjezdu. Hetuju lehitymnaść nichto nia zmoh padvažyć i pa siońnia. Ź jurydyčnaha hledzišča ŭsio było zroblena vielmi piśmienna. Byŭ parlament, urad, ministerstvy ŭva ŭsich halinach. Ale stvorana ŭsio było ŭ časy akupacyi. I niemcy, i palaki, i balšaviki — usie byli suprać hetaj dziaržavy. Niemcy trymalisia pałažeńniaŭ Bieraściejskaha miru. Jany nie dazvolili dziejnaści ministerstvaŭ. A byli ž ministerstvy i handlu, i ekanomiki, i šlachoŭ znosin. Tamu kraina nia mieła biudžetu, nie mahła raźvivać handal i ekanomiku. Dazvolili tolki ministerstva aśviety i kultury. I da peŭnaj miery ministerstva zamiežnych spravaŭ.
— Ale jakaja realnaja ŭłada była ŭ hetych ludziej? Što jany paśpieli zrabić?
— Za vielmi karotki čas byli arhanizavanyja sotni biełaruskich škołaŭ. Teatar byŭ svoj. Pieršaje Tavarystva biełaruskaj dramy i kamedyi — heta byŭ tady teatar BNR. Uźnikali mastackija hurtki, kluby. Heta byŭ vybuch Biełarusi.
Dziaržava była stvorana, ale nie raźviłasia, bo była akupacyja, joj fizyčna nie dali raźvicca. Vojska i biudžetu nie było nie tamu, što adradžency nie mahli ci nie chacieli taho rabić. Hrašyma trochi dapamahała Mienskaja haradzkaja ŭprava, choć heta była faktyčna jašče struktura carskaha ŭradu, jakaja datryvała da Biełarusi. Jana padtrymlivała Radu BNR, bo na Ŭsiebiełaruskim źjeździe byli ichnyja pradstaŭniki.
— Tym nia mienš svajho vojska, jakoje baraniła b urad i dziaržavu, stvaryć nie ŭdałosia.
— Vojska ź biełarusaŭ było sfarmavanaje na rumynskim froncie — 100 tysiač žaŭnieraŭ. Jano pajechała čyhunkaj na Biełaruś. Niemcy jaho nie prapuścili. Viarnucca u Biełaruś biełaruskim frantavikam, jakim nadakučyła vajna, dazvalałasia tolki biaz zbroi. U Rumynii adździeły byli razzbrojenyja.
«Dziva, što jana zmahła tady ŭźniknuć i vyžyvać»
Niamieckija žaŭniery ŭ Miensku, na sabornaj płoščy, Pieršaja suśvietnaja vajna.
— Siońnia hetyja padziei vyhladajuć jak fantastyka. 123 hady rasiejskaj akupacyi paśla padziełaŭ Rečy Paspalitaj. Paśla kožnaha paŭstańnia — represii. Jak u takich umovach moh vyraści biełaruski ruch?
— Šturškom stała Pieršaja suśvietnaja vajna. Jana rezka pastaviła pierad ludźmi vybar. Pastaviła pytańni, jakija ŭ mirny čas nia staviacca. Pytańni čałaviečaha i narodnaha losu. Była niamieckaja akupacyja, strašnaje «biežanstva», źmiena akupantaŭ. Heta ŭsio pryviało da taho, što čałaviek nia moh zastacca ŭbaku. Jon nia moh žyć svaim śvietam, navat suprać svajoj voli jon byŭ uciahnuty ŭ hety vir.
Nievypadkova, kali ŭ 1920 hodzie išli balšaviki, Słuččyna tak padniałasia. Za try dni 10 tysiač dabraachvotnikaŭ. Uźnialisia za svajo, za BNR. Niechta ciomny albo niesumlenny kaža, što ničoha ŭ 1918 hodzie nie było. Tolki na kaho raźličanyja takija kazańni? «Ničoha nie było» — i praz dva hady na Słuččynie padniaŭsia narod? Jašče była žyvaja šlachta, žyli tradycyi Kastusia Kalinoŭskaha. Palityzavalisia sialanie. Dziejničali partyi, asabliva BSH i esery.
— Adnak inšym susiedziam udałosia: i Polščy, i Łatvii, i Litvie…
— Ujavicie ŭmovy ŭ Biełarusi ŭ 1915 hodzie. Haleča, front. Kali niemcy pačali nastup i zaniali Vilniu, Miensk, Horadzienščynu, Mienščynu, jany pravodzili takuju palityku — zabirali ŭ sialan uvieś uradžaj u Niamieččynu. Na nasieńnie pakidali žyta, zvozili ŭ adzin śviran i stavili ź vintoŭkaj svajho vartaŭnika — niemca. Viasnoj davali, kab ludzi siejali. Źbirali ŭradžaj, a niemcy znoŭ usio zabirali. Iznoŭ nasieńnie ŭ śviran. Na Horadzienščynie praz heta ŭźnik hoład. Ja pamiataju apoviedy svajho dzieda i starejšych ludziej, jaki byŭ tady za niemcami hoład. Niekatoryja travu jeli i puchli ad niedajadańnia. Ludzi chadzili ŭ Horadniu za 200 km, bo tam možna było dastać žyta. Chadzili z nažami, hrupami, bo ž bandytaŭ było poŭna, i na plačach nieśli miaški z žytam dadomu.
A što tvaryli rasiejcy? Staŭka była ŭ Mahilovie. U ich była instrukcyja pry adstupleńni palić usio zbožža, kałodziežy zakidali kamianiami, druzam, zdochłaj žyviołaj. Byŭ zahad ab evakuacyi — vyvozić ludziej. Čamu Łuckievičy tady chavalisia ŭ Vilni? Bo byŭ zahad vyvozić intelihiencyju. Ruskija chacieli pakinuć niemcam miortvuju ziamlu. Heta była čužaja dla ich ziamla. Voś u takich umovach stvarałasia niezaležnaja biełaruskaja dziaržava. I dziva, što jana zmahła tady ŭźniknuć i vyžyvać.
«Balšaviki chapali i stralali prosta na vulicach»
— Jak ža tady ŭdałosia balšavikam, jakich mnohija ličyli marhinałami i nia stavilisia da ich surjozna?
— Raspaviadu adnu historyju, jakaja budzie adkazam na vaša pytańnie. U śniežni 1918 hodu niejki čas było biezuładździe. Niemcy i Ŭrad BNR pakinuli Miensk, a balšaviki jašče nie ŭvajšli ŭ horad. Na praciahu tydnia ŭładu ŭ horadzie padabraŭ Bund. Potym pryjšli balšaviki. Pačalisia aryšty. Chapali i stralali prosta na vulicach. Rasstrelvali ŭ Kamaroŭskim lesie, na miescy, dzie ciapier la Akademii navuk znachodzicca 1-y kliničny špital. Tut u 1918-1919 hadach balšaviki rasstralali tysiačy ludziej. Jak Lenin pisaŭ, dziela zastrašeńnia buržuazii i naviadzieńnia strachu. Tam ich zakopvali ŭ jamy.
1-y haradzki kliničny špital budavali ŭ pačatku 1930-ch. Jon sprajektavany ŭ typovym dla taho času kanstruktyvisckim styli, staić i ciapier. Tam pracavała Janina Kachanoŭskaja. Jana mnie raspaviadała, što kali budavali fundament, to znachodzili mnostva ludzkich kaściej, šmat čałaviečych čarapoŭ.
Tak śćviardžałasia ŭłada maskoŭskich balšavikoŭ — na kaściach biełaruskich ludziej. Na hetym trymałasia savieckaja ŭłada. Biełaruskaja ŭłada BNR była biaz vojska, i jana trymałasia na narodzie.
«Našaja historyja, na žal, niaredka praciahvaje saviecki padychod»
— Pra historyju BNR napisana šmat knižak, artykułaŭ, manahrafij. Nieparaŭnalna bolš čym pra historyju BSSR. Ale čamu dahetul bolšaści historykaŭ ciažka pryjści da adnoj vysnovy?
— Pra historyju BNR šmat dzie napisana z hledzišča i mentalnaści savieckich historykaŭ. Ludzi nijak nia mohuć pazbavicca acenak, jakija nie ŭvachodziać u sens spravaŭ, tahačasnaha žyćcia. Za faktami nia bačać ludziej, jakija za hetym stajać. Ale biez zrazumieńnia čałavieka i hramadztva niemahčyma zrazumieć epochu, historyju. Našaja historyja, na žal, niaredka praciahvaje saviecki padychod. I tamu źjaŭlajecca jašče ŭbohaja prapahanda, nibyta sabralisia paru čałaviek i abvieścili dziaržavu. Niekatoryja dumajuć, što tady ŭ hramadztvie było tak, jak ciapier. Tady było zusim nia tak, i ludzi byli inšyja. Uzrovień pasijanarnaści ludziej byŭ značna vyšejšy, čym siońnia.
Pra najbolšuju zahanu biełaruskich palitykaŭ
Alaksandar Ćvikievič.
— Ale ŭsio roŭna im nie ŭdałosia. A častka dziejačoŭ BNR navat viarnułasia ŭ savieckuju Biełaruś i pryznała savieckuju ŭładu.
— Tak, u 1925 hodzie Alaksandar Ćvikievič, jaki kiravaŭ uradam BNR, pavieryŭšy balšavikam, pryjechaŭ z Berlinu ŭ Miensk razam ź ministrami. Jany atrymali ŭ BSSR kiroŭnyja pasady. Paŭlina Miadziołka raspaviała mnie takuju historyju. Niejak Ćvikievič i jahonyja ludzi sabralisia razam za siabroŭskim stałom i pačastunkam. Byli Losik, Łastoŭski, mahčyma, Čarviakoŭ z žonkaj, Hartny, Miadziołka dy inšyja. Vyjšli na kalidor pakuryć, i Ćvikievič tady kaža: «Nu, chłopcy, ciapier užo nam nichto nie pieraškodzić i Biełaruś nichto nia spynić. Biełaruś — budzie». Praź niejki čas ich usich aryštavali, kinuli ŭ HUŁAH, potym rasstralali.
— Mahčyma, hetamu jość i inšaje tłumačeńnie. Jany sprabavali ŭchapicca choć za niešta, kab realizavać svaje idei.
— Biełaruskija palityki ŭva ŭsie časy i pa siońnia majuć mentalnuju asablivaść — jany vielmi davierlivyja. Možna ličyć, što ŭžo ad Alhierda. Niekatorym ciažka zrazumieć uschodniuju chitraść i padstupnaść maskoŭskaj ardy.
Byŭ taki ŭdzielnik słuckaha zbrojnaha čynu, eser, najcikaviejšaja asoba Siarhiej Busieł, jaki, apynuŭšysia ŭ HUŁAHu, škadavaŭ pra biełaruskuju davierlivaść i kazaŭ dasłoŭna tak: «Nia budziem płakać i nia budziem kajacca za niaŭmieła pastaŭleny krok». Inšy trahičny hieroj biełaruskaha zmahańnia, Symon Rak-Michajłoŭski, pra svaju naiŭnaść užo na viečnaj mierzłacie ŭ ruskim HUŁAHu z horkaju skruchaj moviŭ litaralna takoje: «Tak nam i treba, na heta my j zasłužyli».
Naiŭnaja davierlivaść u palitycy kaštavała im žyćcia. Ja ŭžo nie kažu pra Branisłava Taraškieviča. Moža heta lehienda, a moža i praŭda. Francišak Alachnovič padčas abmienu viaźniami na polska-savieckaj miažy byccam by skazaŭ jamu: «Broniś, kudy ty idzieš, pa śmierć»? Nam, biełarusam, treba ŭličvać takija niebiaśpiečnyja ŭ palitycy pavodziny. Asabliva majučy spravu z maskoŭcami dy imperskaj ardoj.
Heta prosta dziva, u hałavie nia mieścicca, što ludzi, jakija stajali la vytokaŭ BNR, pavieryli łžyvaj Maskvie, kryvavym balšavikam i pryznali ich ŭładu. Jany pajechali na akupavanuju radzimu i dumali, što buduć budavać Biełaruś razam sa svaimi vorahami, bo vorahi im paabiacali.
Kateharyčna i daŭno treba rabić vysnovy. Asabliva tym, chto znoŭ spadziajecca na niejkuju «liberalizacyju» našych vorahaŭ, jakija całkam pradalisia Maskvie i pravodziać tut jaje antybiełaruskuju palityku.
«Da 100-hodździa BNR ludzi volnyja prydumajuć i zrobiać usio sami»
Dzień Voli, 1996. Fota: Hieorhij Lichtarovič, vytoki.net.
— Da sotaj hadaviny abviaščeńnia niezaležnaści BNR zastałosia try miesiacy. Niahledziačy na kruhły jubilej, hrandyjoznaj arhanizacyi nie vidać. Jak u takoj sytuacyi, na vašu dumku, treba śviatkavać?
— Aficyjoz admoviŭsia ad śviatkavańnia ŭhodkaŭ. Hetaha varta było čakać. Da jubileju rychtujecca emihracyja: u Kanadzie, u Ńju-Jorku, u Polščy, Letuvie. Treba tam, dzie tolki mahčyma, ustaloŭvać pamiatnyja znaki da 100-hodździa BNR. I ŭ Biełarusi, i ŭ inšych krainach, jakija mieli dačynieńnie da biełaruskaha nacyjanalnaha adradžeńnia.
— Vy miarkujecie, što ŭłada heta dazvolić?
— U kožnym razie nieabchodna sprabavać damaŭlacca z uładaj. Kali my zachočam ustalavać znak na kaścielnaj, carkoŭnaj, ci pryvatnaj terytoryi, to ŭsio roŭna dazvoł patrebny.
Pavinny być «viečnyja znaki». U Zaleśsi Ahinskich užo skora 200 hadoŭ lažyć kamień z nadpisam «Cieniam Kaściuški». Jon budzie tam lažać viečna. Takoje maje być i z BNR. Heta adzin z padychodaŭ, jak adznakavać BNR u viečnaści. Na Lidčynie, naprykład, pastavili pomnik paŭstancam 1863 hodu, vykanany ŭ kamieni. Heta viečny pomnik.
— Jak i štohod, adbudziecca demanstracyja. Užo zajaŭlena pra demanstracyju ŭ Miensku z nahody 25 Sakavika.
— Treba razumna padumać pra šeście. 25 Sakavika musić być nia šeście pravakataraŭ z durnavatymi lozunhami typu «My nie bydło», ale demanstracyja ŭračystaha nacyjanalnaha śviata. Šeście pavinna adbyvacca ŭźniosła, z kvietkami, tancami, pieśniami, muzykaj.
— Zianon Stanisłavavič, a ci nie naiŭna spadziavacca, što ŭłada heta dazvolić?
— Možna amal nie sumniavacca, što śviata budzie zabaroniena, ale zmahacca za jaho treba. Tymčasam varta ŭžyvać bolš lakalnyja formy i adznačeńni: mastackija vystavy, kanferencyi, vydańnie knih, spektakli, śpievy himnaŭ. Volnamu čałavieku nia treba ŭkazańniaŭ źvierchu, što rabić, jon sam budzie sabie śviata stvarać. Ludzi volnyja prydumajuć i zrobiać usio sami. Treba šukać kožnuju mahčymaść, kab adśviatkavać prystojna. Navat na siamiejnym uzroŭni treba adznačać nacyjanalnyja jubilei i śviaty. Heta važna i charaktaryzuje nas jak narod.
