Niadaŭna pradstaŭniki časopisa Forbes vykazali mierkavańnie, što Biełaruś maje ŭsie šancy paŭtaryć «ekanamičny cud» Sinhapura — astraŭnoha horada-dziaržavy ŭ Paŭdniova-Uschodniaj Azii.
«My ździŭlenyja kalibram reformaŭ, jakija zadumaŭ ŭ apošnija hady prezident Łukašenka. Śmiełaść, ambitnaść pryniatych rašeńniaŭ pa libieralizacyi kryptavalut, stvareńni svabodnaj zony Vialiki kamień, pašyreńnie prefierencyj u PVT — paraŭnalnyja, napeŭna, tolki z reformami Li Kuan Ju ŭ Sinhapury», — zajavili pradstaŭniki časopisa, jakich pryvieźli ŭ apłačanuju pajezdku ŭ Minsk.
Nasielnictva Sinhapura — krychu bolš za 5 miljonaŭ čałaviek, abo ŭsiaho ŭdvaja mienš za nasielnictva Biełarusi. Pry hetym terytoryja krainy ŭ 288 razoŭ mienšaja pa płoščy, čym Biełaruś. Sinhapur nie maje karysnych vykapniaŭ, krainie davodziłasia impartavać navat presnuju vadu i budaŭničy piasok.
U momant atrymańnia samakiravańnia ŭ 1951 hodzie Sinhapur byŭ maleńkaj biednaj krainaj. Pieraviarnuŭ chod historyi premjer-ministr Li Kuan Ju, jaki ŭznačalvaŭ Sinhapur z 1959 da 1990 hoda. Li Kuan Ju žorstkaj rukoj pavioŭ vostraŭ da cyvilizavanaha žyćcia. Była rehłamientavana nie tolki palityka: zabaroniena było navat plavać na ziamlu i ŭstanoŭleny abaviazkovyja normy palivańnia raślin.
Li Kuan Ju naradziŭsia 16 vieraśnia 1923 hoda ŭ Sinhapury. Jahonyja baćki naležali da roznych narodnaściaŭ — chaka dy pieranakanaŭ. Jany nie razumieli movy adno adnaho, ale cikavilisia brytanskaj kulturaj, tamu razmaŭlali miž saboj pa-anhlijsku. Mienavita hetaja mova i stała rodnaj dla Li.
Zakončyŭšy miascovy «Rafłz-kaledž», «baćka sinhapurskaje nacyi» źjechaŭ u Vialikabrytaniju, dzie vučyŭsia spačatku ŭ Łondanskaj škole ekanomiki, a zatym u Kiembrydžskim univiersitecie.
Paśla viartańnia na radzimu jon zasnavaŭ Partyju narodnaha dziejańnia, jakaja atrymała bolšaść miescaŭ u parłamiencie na vybarach 1959 hoda. Sam Li Kuan Ju zaniaŭ kresła premjer-ministra. Da taho času Sinhapur užo zdabyŭ faktyčnuju niezaležnaść, staŭšy samakiravanaj dziaržavaj u składzie Brytanskaj Impieryi.
Li Kuan Ju padčas vybaraŭ u 1959 hodzie
Li Kuan Ju pryniaŭ rašeńnie raspačać maštabnyja reformy, jakija mielisia pieratvaryć Sinhapur sa «śmietniku ŭbostva i dehradacyi», jak jaho apisvali ŭ miascovaj presie tych časoŭ, u sučasnuju industryjalna raźvituju dziaržavu.
Sinhapur na dośvitku niezaležnaści. Fota: captainsvoyage-forum.com
Sinhapur siońnia.
Dziela praviadzieńnia reformaŭ Li Kuan Ju ŭvioŭ pad žorstki kantrol usie śfiery žyćcia krainy. Budučy pierakananym antykamunistam, Li biaźlitasna vyniščaŭ «kamunistyčnuju zarazu». Jaho apanienty, a taksama žurnalisty, akazvalisia za kratami biez suda i śledstva, abmiažoŭvaŭsia dostup infarmacyi z-za miažy.
«Svaboda presy, svaboda ŚMI, maje być padparadkavanaja hałoŭnym patrebam cełasnaści Sinhapura», — kazaŭ Li. Svaje dziejańni jon apraŭdvaŭ tym, što haziety finansavalisia zamiežnymi niadobrazyčliŭcami Sinhapura. Palityk ličyŭ, što ŭ krainie, jakaja raźvivajecca, niekatoryja svabody pavinny być pryniesienyja ŭ achviaru.
U suviazi z tym, što kamunistyčnyja idei byli pahibielnyja dla rynkavych adnosinaŭ, što zaradžalisia ŭ Sinhapury, kamunistyčnaja partyja akazałasia ŭ krainie pad zabaronaj, a ŭ parłamiencie zastaŭsia tolki adzin apazicyjny deputat.
Voś, što pisaŭ Li Kuan Ju ŭ adnoj sa svaich knih:
«Ja nie liču, što demakratyja — heta najlepšaja forma praŭleńnia dla ŭsich krain i što jana raspaŭsiudzicca pa ŭsim śviecie. Kali b heta było tak, čamu zachodnija krainy sprabujuć jaje ŭsim naviazać siłaj? Kali libieralnaja demakratyja nastolki daskanałaja, jana i tak atrymaje vierch nad usim śvietam, jak rynkavaja ekanomika, jakaja vyznačana pieraŭzychodzić płanavuju ekanomiku i raspaŭsiudžvajecca pa ŭsim śviecie.
Z nahody demakratyi ŭ mianie było šmat dyskusij z amierykancami. Jany pytalisia, jak tak atrymlivajecca, što ŭrad Sinhapura nie źmianiajecca. Ja ž adkazvaŭ, što ja prosta vyjhraju ŭsie vybary. Ludzi viedajuć, što, kali jany prahałasujuć za apazicyju, jany buduć žyć nie tak dobra. Ja damahaŭsia vyniku: ja daŭ im sumlenny ŭrad, ja daŭ im prahres, ja kožny hod pavyšaŭ jakaść adukacyi ich dziaciej, jakaść miedycynskaha absłuhoŭvańnia… Čamu my pavinny mianiacca?
Jany kažuć, što my abaviazany mianiacca, tolki tady ŭ nas budzie demakratyja. Ja adkazvaju: chaj tak budzie ŭ vas u Amierycy. I pakińcie nas u spakoi».
Napačatku niezaležnaści Sinhapur raźjadała karupcyja, baraćba ź jakoj pačałasia «šlacham spraščeńnia pracedur pryniaćcia rašeńniaŭ i vydaleńnia usiakaj dvuchsensoŭnaści ŭ zakonach u vyniku vydańnia zrazumiełych i prostych praviłaŭ, až da admieny dazvołaŭ i licenzavańnia».
Byli rezka padniatyja zarobki sudździaŭ, na sudziejskija pasady byli pryciahnutyja najlepšyja pryvatnyja advakaty. Dziaržsłužačym, jakija zajmali adkaznyja pasady, byli ŭźniatyja zarpłaty da ŭzroŭniu, charakternaha dla top-mieniedžaraŭ pryvatnych karparacyj. Byŭ stvorany niezaležny orhan z metaj baraćby z karupcyjaj siarod najvyšejšych pradstaŭnikoŭ ułady.
«Ahienctva pa baraćbie z prahnaściu» — tak u narodzie prazvali biuro, što rasśledavała vypadki karupcyi. Nijakaj prezumpcyi nievinavataści nie isnavała: čynoŭnik žyŭ nie pa srodkach — značyć, chabarnik. Z pravierkami prychodzili i da samoha premjera.
Dziela viaršenstva zakona premjer-ministr pasadziŭ u turmu blizkaha siabra, kali taho vykryli ŭ chabarnictvie, a ministr sacyjalnaha raźvićcia, złoŭleny na chabary ŭ 315 tysiač dalaraŭ, paśla razmovy ź Li Kuan Ju ździejśniŭ samahubstva.
U vyniku Sinhapur staŭ adnoj z najmienš karumpavanych dziaržavaŭ śvietu, jakoj źjaŭlajecca i pa siońnia.
Na pytańnie ab sakrecie pośpiechu ŭ baraćbie z chabarnictvam, Li adkazaŭ tak: «Pačnicie z taho, što pasadzicie troch svaich siabroŭ. Vy dakładna viedajecie, za što, i jany viedajuć, za što».
Stratehija ekanamičnaha raźvićcia krainy budavałasia na pieratvareńni Sinhapura ŭ finansavy i handlovy centr Paŭdniova-Uschodniaje Azii, a taksama na pryciahnieńni zamiežnych inviestaraŭ.
«My vitali kožnaha inviestara… My prosta sa skury vyłuzvalisia, kab dapamahčy jamu pačać vytvorčaść», — uzhadvaŭ Li Kuan Ju.
Adnojčy jahony daradca pa pytańniach ekanomiki, hałandziec Albiert Vinsemius, patelefanavaŭ vice-prezidentu sinhapurskaha adździaleńnia «Bank of America», jaki byŭ tady ŭ Łondanie. «My chočam u miežach nastupnych 10 hadoŭ stać finansavym centram Paŭdniova-Uschodniaje Azii», — skazaŭ Vinsemius. Na heta jon atrymaŭ adkaz: «Dobra, pryjazdžajcie ŭ Łondan. Vy zmožacie damahčysia hetaha na praciahu 5 hadoŭ».
U Łondanie hościa padviali da vialikaha hłobusa ŭ zale pasiedžańniaŭ i raspaviali nastupnaje. Suśvietny finansavy dzień pačynajecca ŭ Ciurychu, dzie banki adkryvajucca a dziaviataj ranicy. Krychu paźniej adkryvajucca banki ŭ Łondanie. Paśla abiedu banki ŭ Ciurychu začyniajucca, zatym začyniajucca banki ŭ Łondanie. U hety čas banki ŭ Ńju-Jorku jašče adkrytyja. Takim čynam, Łondan nakiroŭvaje finansavyja patoki ŭ Ńju-Jork. Kali zakryvajucca ńju-jorkskija banki, finansavyja patoki pierachodziać u San-Francyska. A voś u pramiežak času pamiž zakryćciom bankaŭ u San-Francyska i pačatkam novaha dnia ŭ Ciurychie ŭ finansavym śviecie ničoha nie adbyvajecca.
«Kali my raźmieścim Sinhapur pasiaredzinie, to paśla zakryćcia bankaŭ u San-Francyska Sinhapur zmoža pryniać ad ich estafietu, a kali začyniacca banki ŭ Sinhapury, jany zmohuć pieravieści finansavyja patoki ŭ Ciurych. Takim čynam, upieršyniu ŭ historyi, stanie mahčymym hłabalnaje kruhłasutačnaje bankaŭskaje absłuhoŭvańnie», — uzhadvaŭ Li Kuan Ju ŭ adnoj sa svaich knih słovy pradstaŭnika banka.
Dahetul važnuju rolu ŭ ekanomicy Sinhapura adyhryvajuć transnacyjanalnyja karparacyi, jakija kraina pryvablivaje praź nizkija padatki. Padatkovaja sistema pa svajoj pryvabnaści zajmaje piataje miesca ŭ śviecie. Usiaho 4 vidy impartnych tavaraŭ abkładajucca padatkam pry ŭvozie: śpirtnyja napoi, tytuniovyja vyraby, naftapradukty i aŭtamabili. U krainie raźvityja vytvorčaści elektroniki, sudnabudavańnie, siektar finansavych pasłuh. Viaducca maštabnyja daśledavańni ŭ halinie bijatechnałohij.
U 1960—1970-ja hady była refarmavanaja sistema adukacyi. Anhlijskaja mova stała abaviazkovym dla vyvučeńnia va ŭsich škołach, a VNU byli pieraviedzienyja na vykładańnie na anhlijskaj movie. Urad vydatkoŭvaŭ niejmaviernyja hrošy na navučańnie svaich studentaŭ u najlepšych univiersitetach śvietu.
Nańjanski technałahičny ŭniviersitet u Sinhapury (adzin z karpusoŭ). Uvachodzić u 100 najlepšych univiersitetaŭ śvietu.
Paralelna z hetym, Li Kuan Ju vydavaŭ zakony, kab radykalna palepšyć pabytovyja zvyčki sinhapurcaŭ. Stała zabaroniena, naprykład, plavać na ziamlu, palić u hramadskich miescach, kidać na ziamlu śmiećcie, parkavać mašyny ŭ centry horada, a taksama, palivajučy kvietki, pakidać vadu ŭ spodkach pad harškami, bo heta pryciahvaje kamaroŭ.
Usie mašyny zabiaśpiečyli sirenami, jakija ahłušali kiroŭcu, jak tolki toj pieravyšaŭ chutkaść u 80 km/h. Paśla šaści hadzin viečara było zabaroniena jeździć u svaim aŭtamabili ŭ adzinocie — treba było padvozić kalehaŭ pa pracy ci nieznajomych spadarožnikaŭ, kab pamienšyć mahčymaść uźniknieńnia zatoraŭ. Mnohija padobnyja zakony ź ciaham času byli admienienyja, ale žorstkija mietady pakarańnia złačyncaŭ, u tym liku cialesnyja pakarańni, zachavalisia i dahetul.
Nadavałasia ŭvaha i haradskomu abličču i čyścini. Tak, adnojčy amierykanski padletak, jaki pryjechaŭ u Sinhapur, razmalavaŭ hrafici ścianu adnaho z damoŭ, i byŭ tut ža aryštavany, pakarany dziesiaćciu ŭdarami pałkaj pa piatkach, i nieadkładna departavany (na nasiłkach).
Sam Li Kuan Ju šmatrazova kazaŭ pra svaju ŭpeŭnienaść u efiektyŭnaści cialesnych pakarańniaŭ, raspaviadajučy pra ŭłasny dośvied u školnyja hady, kali atrymlivaŭ pa «try niezabyŭnyja ŭdary pa tym samym miescy».
«Ja nikoli nie razumieŭ, čamu zachodnija piedahohi-mietadysty vystupajuć suprać cialesnych pakarańniaŭ. Ničoha strašnaha ni sa mnoj, ni z maimi adnakłaśnikami nie zdaryłasia», — ździŭlaŭsia premjer-ministr.
Z 1960 pa 1980 hady vałavy ŭnutrany pradukt na dušu nasielnictva ŭ Sinhapury pavialičyŭsia ŭ 15 razoŭ. Z 1960 da 2018 hoda VUP Sinhapura vyras bolš, čym u 350 razoŭ!
Usiaho Li Kuan Ju atrymaŭ siem pieramoh na vybarach i syšoŭ u adstaŭku tolki ŭ 1990 hodzie, pastaviŭšy tym samym suśvietny rekord samaha praciahłaha znachodžańnia na pasadzie premjer-ministra. Adnak i paśla hetaha jon praciahvaŭ aktyŭna ŭdzielničać u palitycy, uznačaliŭšy kampaniju pa prapahandzie vyvučeńnia sinhapurcami kitajskaje movy naroŭni z anhlijskaj.
Navat paśla sychodu z pasady premjer-ministra, Li Kuan Ju praciahvaŭ brać aktyŭny ŭdzieł u žyćci sinhapurskaha hramadstva.
«Baćka sinhapurskaj nacyi» Li Kuan Ju pamior viečaram 23 sakavika 2015 hoda na 92-m hodzie žyćcia. Z 2004 hoda pasadu premjer-ministra Sinhapura zajmaje jahony syn Li Siań Łun.
