«Šmat pražyŭ, a pieražyŭ jašče bolej», — kaža pra siabie Uładzimir Lalkoŭ, jakomu spoŭniłasia 90 hadoŭ. Jahony los — archietypovy dla intelihienta taho pakaleńnia. Syn praviednika śvietu, «vorah narodu», u vajnu jon byŭ dyrektaram himnazii ŭ Marjinaj Horcy, za što adsiedzieŭ u Incie amal dziesiać hadoŭ.
«Niejak ja viarnuŭsia z škoły, a ŭ chacie verchał, poŭna čužych ludziej. Maci ŭ ślazach, kaža, što baćku aryštavali. Akazvajecca, «kambiedaŭcy» pryjšli vyhrabać u nas chleb. Kinuŭsia na adnaho ź ich z pałkaj, ale mianie vyšturchali ŭ sieni.
Tam na vočy mnie trapiŭ sierp. Uziaŭ ja jaho i raspałasavaŭ samy vialiki miech z pšanicaj — ad vierchu da nizu. Było mnie hadoŭ adzinaccać ci dvanaccać», — pryhadaŭ spadar Uładzimir svoj pieršy antysaviecki vystup. Kanflikt z savieckaj uładaj byŭ niepaźbiežny, bo siamja jahonaja była adnosna zamožnaj. Žyli na chutary, trymali haspadarku, a tamu mieli što na stoł pakłaści dy na plečy apranuć. «Što kazać, dziacinstva ŭspaminaju z radaściu, bo choć i pracavać davodziłasia, ale i mieli z taho».
Vučyŭsia i vučyŭ
Navuku ŭ siamji canili. Baćka Kandrat mieŭ školnuju adukacyju, najmaŭsia da bahaciejšych chatnim nastaŭnikam. Pracavaŭ u ksiandza, potym u baciuški. Žyvučy ŭ apošniaha, i vieru straciŭ: baciuška, jaki zaklikaŭ ludziej paścicca, sabie ni ŭ čym nie admaŭlaŭ. Maci skončyła kolki kłasaŭ, była ščyraj viernicaj.
Paśla siamihodki Uładzimir pastupiŭ u Rahačoŭski Biełpedtechnikum. Paralelna z technikumam skončyŭ kursy vykładčykaŭ biełaruskaj movy. A tam i ŭ Kamunistyčny instytut žurnalistyki padaŭsia. Ale pravučyŭsia niadoŭha — u instytucie, jak i paŭsiul, admianili stypiendyju, a ŭ baćkoŭ, čyju haspadarku padkasiła kalektyvizacyja, hrošy brać nie zachacieŭ.
Pajšoŭ nastaŭničać, pierad vajnoj trapiŭ dyrektaram u niapoŭnuju siaredniuju škołu ŭ Bałoču (siońnia — Puchavicki rajon). Prykładna ŭ toj ža čas pačaŭ drukavacca ŭ miascovaj rajoncy.
Dziesiać kurej ad kamiendanta Šulca
Z pačatkam vajny ź lesu pačali zavitvać partyzany. Adzin ź ich, stary znajomiec, nastojliva paraiŭ spynić navučańnie, a kab paskoryć spravu, paabiacaŭ spalić škołu. Daviałosia prysłuchacca da parady. Da ŭsiaho, były zahadčyk RANA Marjinaj Horki prapanavaŭ dyrektarstva ŭ žanočaj himnazii. Tut vučylisia ŭ asnoŭnym vučanicy miascovych škołaŭ. Navučańnie ratavała ad vysyłki na pracy ŭ Niamieččynu.
«Kamiendantam miastečka byŭ były niamiecki nastaŭnik Šulc. Heta adčuvałasia, bo vielmi pryjazna da nas staviŭsia», — uzhadvaje sp.Lalkoŭ. Niejak pad Novy hod nastaŭniki zachacieli arhanizavać śviatočny viečar. Pajšli da kamiendanta, i toj zahadaŭ vydać miech muki na harełku i dziesiać kurej». Pramova ŭ navahodniuju noč pra toje, jak upioksia biełarusam «baćka ŭsich narodaŭ», jašče adhukniecca dyrektaru hadami łahieru.
«Niachaj Boh abniasie biełarusaŭ ad takoha licha, jak taja vajna. Ale razam z tym hady vajny byli zornym časam dla biełaruskaj movy.
U našaj himnazii ŭsie pradmiety vykładalisia pa-biełarusku. Navat nastaŭniki z Rasii musili vyvučyć movu, kab vykładać hieahrafiju ci pryrodaznaŭstva», — kaža Uładzimir Lalkoŭ.
A siarod vykładčykaŭ byli roznyja. Dźvie maładyja nastaŭnicy, jakich uziali na pracu, vielmi chutka pačali sustrakacca ź niamieckimi aficerami.
«Zrabiŭ im zaŭvahu, što kiepski prykład dajuć vučniam, to paabiacali pieradać maje słovy kudy treba», — uśmichajecca stary nastaŭnik.
Toj ža kamiendant u 1944-m paraiŭ źjechać ź miastečka. Pa darozie Uładzimir Kandratavič vymušana raździaliŭsia ź siamjoj i trapiŭ u Hiermaniju.
Aryšt, sud i turemnyja univiersitety
U Hiermanii Uładzimir nie zabaviŭsia. Filtracyjny łahier, daroha damoŭ. Na radzimie sustreŭ zakančeńnie vajny, uładkavaŭsia nastaŭnikam. Pracavaŭ niadoŭha. Niejak u 1946-m viarnuŭsia z pracy. U chacie nieznajomyja mužčyny, skazali, što treba pajechać ź imi ŭ Homiel na admysłovuju kamisiju dla tych, chto viarnuŭsia z Hiermanii. U Homieli adzin z kanvairaŭ z udavanaj skruchaj raźvioŭ rukami: «Spaźnilisia na kamisiju, treba ŭ Maskvu».
Słuchajučy hetuju historyju, mižvoli dumaješ, što siońniašnija naščadki NKVD nie zdradžvajuć «słaŭnym» tradycyjam. U Maskvie byłoha dyrektara himnazii čakali śledčy trybunału Maskoŭskaj vajskovaj akruhi Chlebaŭ i načnyja dopyty.
«Uhavorvaŭ padpisać papiery, abiacaŭ, što vyjdu na svabodu i budu dalej sabie pisać vieršy, bo vina maja nievialikaja», — pryhadvaje Lalkoŭ. I dadaje: «I ja taki zhadziŭsia. A nie treba było taho rabić. Niekatoryja ludzi byli šmat ćviardziejšyja, i choć ledź žyvyja byli, ale stajali na svaim da apošniaha».
Za supracoŭnictva z akupacyjnymi ŭładami sud admieraŭ biełaruskamu nastaŭniku dvaccać piać hadoŭ. Pačuŭšy vyrak, zaśmiajaŭsia: «Praz dvaccać piać hadoŭ ni vas, ni vašaj ułady ŭžo nie budzie!»
Paśla sudu trapiŭ u Tahanskuju turmu, jakaja zapomniłasia vyklučnaj čyścinioj i nialudzkaj chaładečaj. Potym była Butyrka, sapraŭdny univiersitet, jak kaža Uładzimir Lalkoŭ: «Z usiaho terminu hety byŭ najlepšy pieryjad: tut była najbahaciejšaja biblijateka, poŭnaja redkich vydańniaŭ minułych stahodździaŭ, cikavyja ludzi — vykładčyki, viadomyja na ŭvieś śviet muzyki, prafiesar-jehiptołah, aryštavany prosta ŭ časie čarhovaj ekśpiedycyi». U 1947-m «navučańnie» skončyłasia — pryjšoŭ čas etapu ŭ Intu. Tam akurat arhanizavali sumnaviadomy Minłah.
Dziakuj Mikitu
Łahier zastaŭsia ŭ pamiaci nadzvyčaj ciažkaj pracaj na vuhalnych šachtach, čornymi robami, matracami, nabitymi stružkaj. U 1953-m, pa śmierci Stalina, pryjšła palohka — viaźniaŭ pačali pieravodzić na volnaje pasialeńnie, stali płacić hrošy. Da Lalkova pryjechała žonka Sofja. Jon na toj momant pracavaŭ nastaŭnikam. Vučyŭ rasijskaj movie ŭsich achvotnych — starych i maładych, viaźniaŭ i volnych. Pisaŭ u miascovuju hazietku.
U 1956 h. sud pierahledzieŭ spravu U.Lalkova i pastanaviŭ vyzvalić jaho. Były nastaŭnik dahetul udziačny Mikitu Chruščovu za vyzvaleńnie tysiačaŭ represavanych i za svaju asabistuju volu.
Paŭstała pytańnie viartańnia damoŭ. Znajomyja adhavorvali. Kazali, maŭlaŭ, nie dumaj, što ŭ Biełarusi tabie budzie lepiej. Ale tam byŭ syn, dyj žonka nie chacieła zastavacca tut.
Reabilitacyi nie padlahaje
Pa viartańni na radzimu Lalkoŭ atrymaŭ I hrupu invalidnaści pa zroku. Uładkavaŭsia na navučalna-vytvorčaje pradpryjemstva Biełaruskaha tavarystva ślapych. Za pracaj nie zabyvaŭsia na tvorčaść, pisaŭ vieršy, apovieść.
U pačatku 1970-ch pajšli z žonkaj na piensiju. Damovilisia ni dnia bolš nie pracavać na dziaržaŭnaj pracy. Nabyli damok dy zanialisia haspadarkaj.
Niezaležnaść sustreli z radaściu, ale była jana, taja radaść, niadoŭhaj.
«Jak była Biełaruś savieckaj, tak i za Łukašenkam takoj zastałasia. Biełarusy vartyja lepšaj ułady» — upeŭnieny spadar Uładzimir.
Na pačatku 1990-ch pryjšoŭ adkaz z Hienprakuratury na zapyt pra reabilitacyju. Byłomu dyrektaru žanočaj himnazii admovili. Bolš jon nie pisaŭ zajavaŭ: «Ja nie liču siabie vinavatym ni pierad narodam, ni pierad svaim sumleńniem».
Syn praviednika śvietu
I jašče adzin štrych da historyi Lalkovych.
U 2000 hodzie baćku i siastru Uładzimira Volhu pryznali praviednikami śvietu. Usiu vajnu Kandrat Lalkoŭ chavaŭ stryječnych siostraŭ-habrejek Halu i Marharytu, a taksama minskuju habrejku Razaliju Drazdoŭskuju.
Adnojčy niechta danios na Lalkova, i siostraŭ advieźli ŭ Karmu na dopyt. Dapamoh rodny dziadźka, što byŭ u Karmie burmistram.
Ciapier Hala i Marharyta žyvuć u Hiermanii, časta telefanujuć Lalkovym u Minsk. Ich rataŭnik pražyŭ 103 hady. Dyj spadar Uładzimir Kandratavič na svaje dzievianosta nie vyhladaje. Trymajecca badziora, cikavicca palitykaj, čytaje haziety. I, jak śmiajecca jahony ŭnuk, atrymaŭ zadańnie ad rodnych kali nie pieraŭzyści baćku pa daŭhalećci, to choć by nie sastupić jamu. Zastajecca tolki dałučycca da hetkich pažadańniaŭ.
Uładzimir Lalkoŭ. Fota Jarasłava Ściešyka.
***
Uładzimier Lalkoŭ naradziŭsia 26 kastryčnika 1918 h. na Rahačoŭščynie. U 1940—1941 hh. — dyrektar škoły ŭ vioscy Bałoča (ciapier Puchavicki rajon). U 1942—1944 hh. — dyrektar Marjinahorskaj narodnaj himnazii. Aryštavany ŭ 1947 h. Asudžany trybunałam vojskaŭ MUS Maskoŭskaj akruhi za «antysavieckuju ahitacyju» na 25 hadoŭ pracoŭna-papraŭčych łahieraŭ. Etapavany ŭ Minieralny łahier MUS Komi ASSR (Inta). Vyzvaleny pastanovaj Viarchoŭnaha Savietu SSSR u 1956 h. Na piensii jak invalid 1-j hrupy. Aŭtar uspaminaŭ. Jahonaje apaviadańnie «Losy» drukavałasia ŭ «NN» №48'2007.
