Biełaruskija vajskovyja farmavańni ŭ 1917—1923 hadach (biez uliku partyzanskich) naličvali kala 11 tysiačaŭ bajcoŭ. Piša Aleh Dziarnovič.
Novuju knižku Aleha Łatyšonka možna nazvać małym zboram tvoraŭ — siudy ŭvajšła ŭ pierakładzie z polskaj manahrafija «Biełaruskija vajskovyja farmavańni: 1917—1923 hady», a taksama zhrupavanyja ŭ tematyčnyja raździeły «Stanisłaŭ Bułak‑Bałachovič: staronki burlivaha žyćcia» i «Zmahańnie za ŭłasnuju dziaržavu» publikacyi aŭtara ź inšych vydańniaŭ. Takim čynam, heta kniha pra ščyryja pamknieńni, palityčnyja kambinacyi i asabistyja achviary.
Vielmi asabistaja kniha
Razam z tym kniha biełastockaha historyka, pry ŭsioj napoŭnienaści jaje fakturaj i archiŭnymi spasyłkami, niasie na sabie adbitak asabistych emocyj aŭtara. I pačynajucca jany ad baćki. Tak, raspaviadać Alehu Łatyšonku — jon sam pra heta piša — pra vialikuju historyju Biełarusi pačaŭ jahony baćka. A toj usio nie vieryŭ: «Ja pračytaŭ mnostva knižak, ale ni ŭ adnoj ničoha padobnaha niemahčyma było znajści. Knižki, viadoma, byli kamunistyčnyja, i ŭsia historyja Biełarusi ź ich była vydalenaja, tamu možna mianie ličyć achviaraj prapahandy». Dadamo da hetaha ŭłaścivuju maładości ŭzbuntavanaść suprać baćkavaha aŭtarytetu.
 A. Łatyšonak pramaŭlaje padčas adkryćcia nadmahilnaha pomnika Alesiu Harunu na Rakavickich mohiłkach u Krakavie, 1986 |
Jakaja pierakulenaść šalaŭ! U poźniaj BSSR chutčej dzieci — vučni starejšych kłasaŭ dy studenty — mahli raspavieści baćkam pra historyju Biełarusi, čym pačuć ad ich uciamnyja nie tolki źviestki, ale i sistemnyja dumki pra los ichniaha kraju, jakija choć by trochi vyłučalisia z savieckich kanonaŭ.
Chiba što ŭradžency Zachodniaj Biełarusi jašče mahli sutyknucca z napaŭnastalhičnymi ŭspaminami svaich baćkoŭ pra davajenny čas. Heta praŭda — u savieckim ideałahičnym manalicie realnaha miesca dla Biełarusi nie zastavałasia, a pamiž pakaleńniami biełarusaŭ uzvodzilisia mury zabyćcia i nieparazumieńnia.
Sam ža Łatyšonak źviarnuŭsia da historyi Biełarusi ŭžo studentam Jahiełonskaha univiersitetu ŭ Krakavie. Niesumnienna, heta było dla jaho adkryćciom cełaha kulturnaha kantynientu, ci, jak u Marjana Brandysa, «Karaleŭstva Biełaruś».
Najpierš małady historyk pačaŭ zajmacca postaćciu hienierała Bułak‑Bałachoviča, a paśla, «razam z tym, jak staŭ sabie ŭśviedamlać, kolki ludziej sapraŭdy vajavała za Biełaruś, stała jasna, što napisańnie bijahrafii Hienierała daviadziecca adkłaści (usio maju nadzieju, što kaliści jaje napišu)». Takim čynam naradziłasia doktarskaja praca (kandydackaja, pavodle postsavieckaj terminałohii) «Biełaruskija vajskovyja farmavańni: 1917—1923 hady».
Biełastaččanie
Jašče adzin asabisty matyŭ Łatyšonka ŭ napisańni hetaj knihi — udzieł u bajach za Biełaruś jahonych ziemlakoŭ, žycharoŭ Biełastockaha kraju. Dla samoha aŭtara tut vielmi pakazalny prykład Biełastockaha bataljonu Dziamidava, jaki najdaŭžej z usich biełaruskich adździełaŭ zmahaŭsia z balšavikami ŭ adkrytym poli. Na hetym epizodzie varta krychu spynicca.
 Mikoła Dziamidaŭ. |
Uvosień 1920 hodu da armii Bułak‑Bałachoviča dałučyŭsia kapitan Mikoła Dziamidaŭ, jaki ŭ navakollach Biełastoku nabraŭ z dobraachvotnikaŭ bataljon — čatyrysta čałaviek, — ź jakim i źjaviŭsia ŭ staŭku hienierała pad Turavam. Na pačatku listapada armija Bułak‑Bałachoviča rušyła na ŭschod i ŭziała Mazyr. Ale dalejšy nastup byŭ spynieny na Dniapry. Našmat macniejšyja čyrvonyja dyvizii stali adciaśniać bałachoŭcaŭ na ŭschod. 27 listapada Bułak‑Bałachoviču pahražała navat akružeńnie. Tady vyratavali jaho žaŭniery Biełastockaha bataljonu i Smalenskaha pałka, jakija ŭ vyrašalny momant pierapravilisia praz Prypiać u vielmi ciažkich abstavinach i dapamahli tavaryšam.
Paśla adstupleńnia armii Bułak‑Bałachoviča na kantralavanuju palakami terytoryju Dziamidaŭ nie zdaŭsia, i sa svaim bataljonam z 400—600 čałaviek, ź dźviuma harmatami i čatyrma kulamiotami, zastaŭsia ŭ niejtralnaj zonie i praciahvaŭ baraćbu. 29 listapada bataljon Dziamidava ŭstupiŭ u pieramožny boj z balšavickim 40‑m strałkovym pałkom, straciŭšy čatyroch zabitych i 10 paranienych. 3 śniežnia bataljon adbiŭ ataki balšavikoŭ pad vioskaj Vialikaja Małyšaŭka. Bataljon jakraz išoŭ na dapamohu Słuckaj bryhadzie. Na žal, Rada Słuččyny vyrašyła spynić zmahańnie i, ratujučysia ad balšavikoŭ, pierajšła na polski bok frontu. Bataljon ža Dziamidava apieravaŭ na Mazyrščynie da studzienia 1921 hodu, pakul narešcie taksama nie byŭ vymušany pierajści na polski bok.
Asobny bataljon pad kamandavańniem Mikoły Dziamidava byŭ apošnim biełaruskim vajskovym adździełam, jaki na poli boju akazaŭ supraciŭ savieckim vojskam u baraćbie za niezaležnaść Biełarusi. I toje, što heta byli pieravažna biełastaččanie, stała dla Łatyšonka mocnym pabudžalnym matyvam u daśledavańni temy i napisańni pracy.
Ale voś sapraŭdnym adkryćciom (u tym liku i dla mianie) staŭ radavod Dziamidava, raspracavany Aleham Łatyšonkam. Mikoła Dziamidaŭ (1888—1967) naradziŭsia ŭ Haradku na Padlaššy, jon byŭ synam Stanisłava Katnaroŭskaha i Alaksandry z Kalinoŭskich. Jahony baćka pamior u tym samym hodzie, a maci paŭtorna vyjšła zamuž za akcyznaha čynoŭnika Ivana Dziamidava, jaki 10 śniežnia 1889 hodu ŭsyniŭ jejnaha syna, daŭšy jamu svajo proźvišča.
Sami Dziamidavy byli miascovymi fabrykantami, a adzin ź ich finansavaŭ restaŭracyju abraza Maci Božaj u haradockaj carkvie. U dziacinstvie ž na vychavańnie Mikoły najbolšy ŭpłyŭ mieŭ jahony dzied pa maci Alaksandr Kalinoŭski, brat (udakładniu Łatyšonka — kuzen) Vincenta Kanstancina Kalinoŭskaha, adnaho z kiraŭnikoŭ paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ u Litvie i Biełarusi. A ŭ šlachieckich siemjach heta vielmi blizkaja stupień svajactva. Tak‑tak, Mikoła Dziamidaŭ pa ku¬dzieli (pa linii maci) byŭ svajakom Kastusia Kalinoŭskaha! Alaksandr Kalinoŭski kultyvavaŭ pamiać pra svajho kuzena, što sapraŭdy paŭpłyvała na budučy palityčny i nacyjanalny vybar Mikoły Dziamidava.
Kolki ich było?
Usio ž, jakija mierkavańni Łatyšonka adnosna kolkaści biełaruskich žaŭnieraŭ u čas tych kataklizmaŭ? Pa vynikach svaich archiŭnych študyjaŭ historyk prychodzić da vysnovy, što biełaruskija vajskovyja farmavańni ŭ 1917—1923 hadach usie razam naličvali kala 11 tysiačaŭ aficeraŭ i žaŭnieraŭ (kali nie brać pad uvahu Biełaruski korpus u Małdovie na Rumynskim froncie, jaki naličvaŭ bolš za 100 tysiačaŭ čałaviek).
Adnak treba zaŭvažyć, što niekatoryja vajskoŭcy pa čarzie naležali da roznych farmavańniaŭ, dy nie ŭsie jany brali ŭdzieł u bajach. Ź inšaha boku, za niezaležnaść Biełarusi zmahalisia taksama partyzany, kolkaść jakich vyznačyć ciažka. Dziela hetaha zastajecca tolki pryznać toj fakt, što za niezaležnaść Biełarusi ŭ toj čas sa zbrojaj u rukach zmahalisia 10 ź liškam tysiačaŭ čałaviek. Kolkaść nie takaja ŭžo i vialikaja, ale heta byli vyklučna dobraachvotniki.
Kamandnyja kadry biełaruskich adździełaŭ składali intelihienty, jakija paznajomilisia z vajskovaj spravaj na frantach Pieršaj suśvietnaj vajny. Prafiesijnych vajskoŭcaŭ siarod biełaruskich kamandziraŭ było niašmat. Žaŭnierami biełaruskich farmavańniaŭ byli amal vyklučna sialanie, pryčym niesumnienna bahatyja i siaredniaj zamožnaści, jakija baraćbu za niezaležnaść Biełarusi atajasamlivali z abaronaj ułasnaj haspadarki.
Pra sabaku Rajta, albo Jak niemahčyma ŭchilicca ad niepryjemnaha
Adnu ž temu Łatyšonak tolki paznačyŭ va ŭstupnym «Słovie da biełaruskaha čytača», ale nie ryzyknuŭ raźvivać. Tyčycca heta supracoŭnictva biełaruskich dziejačaŭ z savieckimi śpiecsłužbami. Ciapier užo vidavočna, što niekatoryja z najbolš vydatnych zmaharoŭ (nie havoračy pra našmat mienš spraŭnych i advažnych) za BNR, takija jak Kanstancin Jezavitaŭ, Francišak Kušal ci Hierman Šymaniuk, stali ŭ svoj čas savieckimi ahientami. Łatyšonak nazyvaje heta vielmi prykraj kanstatacyjaj i ŭdakładniaje, što padobnaja prablema «patrabuje šmatbakovaha i hłybokaha vyvučeńnia». Tym nie mienš, adznačaje biełastocki historyk, vidavočna taksama, što nie byli jany ahientami ŭ toj čas, kali zmahańnie za niezaležnuju BNR vyhladała jašče realnym.
Trahizm i złaja ironija zaklučajecca ŭ tym, što mienavita mnohija biełaruskija «nacysty» da taho byli savieckimi ahientami. Stvaralnik Biełaruskaj nacyjanał‑sacyjalistyčnaj partyi Fabijan Akinčyc u 1920‑ia ŭznačalvaŭ Jurydyčny adździeł Biełaruskaj Sialanska‑Rabotnickaj Hramady, a budučy prezident stvoranaj pad niemcami ŭ 1943 h. Biełaruskaj Centralnaj Rady Radasłaŭ Astroŭski tady ž nastolki ciesna supracoŭničaŭ ź minskaj KP(b)B i Kampartyjaj Zachodniaj Biełarusi, što ŭznačalvaŭ Biełaruski Kaapieratyŭny Bank u Vilni, praź jaki prachodzili srodki HPU (tahačasnaja nazva KDB) na finansavańnie Hramady. I ŭ nacyźmie, i ŭ kamuniźmie jany bačyli šyrmu, za jakoj možna praciahvać, u ichnim razumieńni, biełaruskuju spravu.
Mianie taksama nie pakidajuć dumki, što možna rabić u tyja chviliny, kali abrynajecca ŭvieś navakolny śviet dy prychodzicca akreślivać svoj vybar «najmienšaha» z najhoršaha. Usio ž ja schilajusia da dumki, što lepš zusim ničoha nie rabić, čym iści na kampramisy sa złom u nadziei na ŭłasnuju hulniu dy mahčymy vyjhryš. Prynamsi, su¬pracoŭnictva biełaruskich aktyvistaŭ sa śpiecsłužbami tatalitarnych režymaŭ nie dapamahło takim dziejačam realizavać ułasnyja palityčnyja mety dy zaviało ichniaje ŭłasnaje žyćcio ŭ tupik.
Aleh Łatyšonak taksama maje svoj, nie biez sarkazmu, recept: «I, moža, lepš było b, kab Branisłaŭ Taraškievič zajmaŭsia litaraturnaj dziejnaściu, zamiest taho, kab pradavać svoj narod Stalinu». Bułak‑Bałachovič u toj samy čas, u druhoj pałovie 1920‑ch, pisaŭ paemu pra svajho sabaku Rajta.
 Husary BNR pierad budynkam vajskovaj kamiendatury Horadni ŭ 1919 h. |
***
«Žaŭniery BNR» prajeduć pa krainie
14—17 lutaha ŭ roznych haradach krainy projdzie šerah prezientacyj novaje knihi vydatnaha sučasnaha historyka, praf. Aleha Łatyšonka «Žaŭniery BNR» z udziełam aŭtara.
Heta vyčarpalny zbor pracaŭ, pryśviečanych niezaležnickim vajskovym farmavańniam 1917 —1924 hadoŭ. Častka sustrečaŭ peŭnaja, častka — na stadyi ŭzhadnieńnia. Kali łaska, sačycie za abviestkami ŭ internecie i raspytvajciesia ŭ miascovych supolnaściach.
14 lutaha, subota — prezientacyja ŭ ramkach kanfieriencyi «Edvard Vajniłovič — ziamianin, hramadzianin, katalik». . Minsk, biblijateka Adama Mickieviča ŭ dolnaj častcy kaściołu Śviatych Symona i Aleny. 09.00—12.30
14 lutaha, subota — prezientacyja ŭ Mahilovie. Centr «Koła» 18.00
15 lutaha, niadziela — prezientacyja ŭ Viciebsku. Kaviarnia «Załatoje ciala», vuł.Biełaruskaja, 6a (nasuprać aŭtavakzału). 13.00
15 lutaha, niadziela — prezientacyja ŭ Hłybokim. Kaścioł Śviatoj Trojcy, 19.00
16 lutaha, paniadziełak — Minsk, Histaryčnaja majsternia, vuł.Suchaja, 25, 18.00
17 lutaha — Hrodna, zala Tavarystva biełaruskaj škoły, vuł.Budzionnaha, 18.30
Zaplanavanaja taksama sustreča ŭ Navapołacku.
Sustrečy projduć u miežach kampanii "Budźma!"
Daviedki pa teł. (8‑029) 550‑79‑69.
