Na minułych parłamienckich vybarach Kirył Haroška byŭ naziralnikam na prezidenckim učastku. Vy mahli čytać pra jaho — heta jon zadavaŭ pytańni Łukašenku, a paśla byŭ pazbaŭleny akredytacyi. Sioleta na ŭčastki nie prabicca, tamu Kirył staŭ naziralnikam za masavymi mierapryjemstvami.
Jon raskazaŭ «Našaj Nivie», jak sačyŭ za hałasavańniem u inšych krainach, jak prachodziła sustreča z Łukašenkam i što čakaje paśla 9 žniŭnia.
Pra padlik hałasoŭ u Hruzii, Hiermanii, Ukrainie i Litvie
Jašče ŭ škole Kirył zajmaŭsia aktyvizmam, tamu budučyniu vyrašyŭ źviazać z palitałohijaj.
«Matyvacyja była takaja — kab pracavać z palityčnaj sistemaj, sprabavać rabić jaje lepš, treba jaje razumieć», — tłumačyć jon.
Chłopiec skončyŭ Instytut parłamientaryzma i pradprymalnictva ŭ Minsku, potym mahistraturu ŭ Vilni ŭ EHU i postmahistarskuju prahramu ŭ Varšaŭskim univiersitecie. Ciapier pracuje navukovym daśledčykam u instytucie «Palityčnaja śfiera». Analizuje vybary, niedemakratyčnyja palityčnyja režymy, apazicyju.
Kirył byŭ naziralnikam u čatyroch krainach, aproč Biełarusi. Patrapić na zamiežnyja ŭčastki jon zmoh u ramkach prajekta EHU Election observation: theory and practice.
U 2013 hodzie była Hruzija, prezidenckija vybary, dzie pieramoh Hieorhij Marhviełašvili. Za chodam hałasavańnia chłopiec sačyŭ u Tbilisi. Uspaminaje, što pasiadžeńnie prachodziła vielmi emacyjna — usio ž mientalitet u hruzinaŭ inšy.
«Kali byŭ padlik hałasoŭ, adzin ź siabroŭ kamisii braŭ kožny biuleteń, čytaŭ proźvišča kandydata, za jakoha hałasavali, i prosta kidaŭ na padłohu. Heta pryhoža, ale trošku dzivacka. Tam byli całkam haryzantalnyja suviazi pamiž naziralnikami i kamisijaj, ale z nacyjanalnym kałarytam», — raskazvaje palitołah.
U tym ža hodzie Kirył patrapiŭ na parłamienckija vybary ŭ Hiermaniju, padčas jakich pieraabrali partyju Mierkiel. Dzielicca adnym ź jarkich uražańniaŭ: kali jon pryjšoŭ na ŭčastak i pradstaviŭsia mižnarodnym naziralnikam, kamisija vielmi ździviłasia.
Kab sačyć za hałasavańniem, akredytacyja tam była niepatrebna. «U nas moža pryjści chto zaŭhodna i nazirać, usio adkryta», — zajavili čalcy niamieckaj kamisii.
2014 hod — prezidenckija vybary va Ukrainie. Kirył naziraŭ za imi ŭ Mikałajeŭskaj vobłaści, u nievialičkim horadzie pobač z Adesaj.
«Mianie ŭraziła toje, što hetyja ludzi z pravincyi, chutčej za ŭsio niebahatyja, — pradstaŭniki roznych palityčnych siłaŭ, jakija stvarali bałans. I heta davała padstavu dla taho, kab padlik byŭ prazrysty — kožny byŭ zacikaŭleny ŭ pieramozie svajho kandydata, ale ŭsie pracavali na ahulny vynik. Nas nichto nie abmiažoŭvaŭ. Była takaja ŭstanoŭka: vy možacie rabić usio, što zaŭhodna, tolki nie pieraškadžajcie nam. I my padychodzili da stała, rabili kopiju pratakoła», — zhadvaje palitołah.
U 2014-m jon sačyŭ taksama za prezidenckimi vybarami ŭ Litvie (na ich pieraabrali Dalu Hrybaŭskajte). Ad naziralnikaŭ biuleteni nie chavali — naadvarot.
«Siabry, u nas z vami adna i taja ž meta — my chočam zrabić prazrysty padlik hałasoŭ i pajści dadomu», — źviarnulisia čalcy tamtejšaj kamisii da naziralnikaŭ i paprasili dapamahčy z padlikam.
Pra razmovu z prezidentam i jaho prapanovu vydać naziralnikam akulary
Kali ŭ tym ža hodzie Kirył pryjechaŭ u Biełaruś sačyć za miascovymi vybarami, byŭ u šoku.
«Pieršy moj dośvied nazirańnia paśla inšych krain byŭ cikavy, ale patrabavaŭ vielmi šmat emacyjnych vysiłkaŭ. Kali skončyłasia toje, što nazyvajecca padlik hałasoŭ, ja, kaniečnie, adčuvaŭ siabie vielmi kiepska.
Ja ŭžo viedaŭ, jak moža być, i kali pabačyŭ, jak u majoj krainie robicca — heta žudasna.
Pa fakcie padliku niama, naziralniki nie mohuć zachodzić za peŭnuju miažu, pytańni ŭsprymajucca jak pravakacyja. Naohuł zapužvańnie adbyvałasia», — dzielicca chłopiec.
Na letašnich parłamienckich vybarach jon vyrašyŭ akredytavacca na ŭčastak, dzie budzie hałasavać Alaksandr Łukašenka. Dumaŭ, chacia b tut usio budzie bolš-mienš adekvatna — ničoha padobnaha. Kirył kaža, što ledź patrapiŭ na ŭčastak.
«Sustreča sa słužbaj pratakoła prezidenta była nie samaj lepšaj. Mnie padajecca, što ŭ ich niehatyŭnaje staŭleńnie da mianie było źviazana z tym, što ja razmaŭlaŭ pa-biełarusku».
Hutarku z kiraŭnikom krainy Kirył płanavaŭ, praŭda, nie adrazu atrymałasia. Łukašenka tady kulaj zalacieŭ na ŭčastak, chutka pacisnuŭ ruki naziralnikam i chacieŭ užo sychodzić, kali chłopiec jaho zatrymaŭ.
«Ja sprabavaŭ zadać svaje pytańni. Jon začapiŭsia za słova «demakratyja» i pačaŭ zadavać sustrečnyja. Ja byŭ hatovy da hetaj taktyki, razumieŭ, što mnie nie treba paddavacca, bo ja nie atrymaju adkaz, kali budu pavodzić siabie tak, jak jon choča.
Pieršaja sproba parazmaŭlać była niaŭdałaja — Łukašenka litaralna machnuŭ na mianie rukoj, pajšoŭ dalej da kamisii i hučna na ŭvieś učastak skazaŭ, što voś, zadaje pytańni pra demakratyju, a sam nie moža adkazać, što heta.
Paśla na ŭčastak pryjechała Taćciana Karatkievič. Jana padyšła da niezaležnych naziralnikaŭ i spytała, čym by mahła dapamahčy. My patłumačyli situacyju, što siadzieli vielmi niazručna, daloka ad kabinak. Jana paśla pres-kanfierencyi skazała pra heta Łukašenku. Reakcyja jaho, mnie padajecca, była dosyć niepavažlivaja.
Jon źviarnuŭsia da kamisii: «Ci nie mahli b vy vydać našym naziralnikam akulary?» Pra siabie ja ŭ toj momant padumaŭ, što pakolki ja ŭžo byŭ u akularach, mnie patrebny binokl», — dzielicca Kirył.
Paźniej dyjałoh usio ž adbyŭsia — Łukašenka sam padyšoŭ da naziralnika.
«Ja zadaju pytańnie: «Zhodna z łohikaj demakratyčnych režymaŭ vybary — heta instrumient dla źmieny ŭłady. A jakuju rolu vykonvajuć vybary ŭ nas paśla 1994 hoda?»
Jaho adkaz byŭ nastupny: «Vybary — heta nieabaviazkova źmiena ŭłady. U Biełarusi heta instrumient vybaru šlachu na nastupnyja piać hod, vybar kursu, jaki robim my».
Ja ŭdakładniŭ: kali vy kažacie «my», što majecie na ŭvazie — uładu ci narod? I prezident skazaŭ, što, kaniečnie, narod, ale pry aktyŭnym udziele ŭłady, — uznaŭlaje toj dyjałoh palitołah. — Tut kaniečnie, jość pytańnie, nakolki heta demakratyčna, ale mnie adkaz padaŭsia ščyrym. Bo ŭłada ŭ nas hraje aktyŭnuju rolu ŭ vybarach, vyrašaje nie narod».
Paśla Łukašenka jašče pryhadaŭ vybary 1994 hoda («voś tady było demakratyčna») i čamuści Lenina («Lenin kazaŭ, što ŭładu treba trymać u kułaku. Kali adpuściš, zaŭtra nie budzie»).
A za hadzinu da zakryćcia ŭčastka Kiryła pazbavili akredytacyi. «Naviazvaŭ svoj punkt hledžańnia inšym naziralnikam, zadavaŭ niekarektnyja pytańni vybarščykam, chadziŭ pa budynku, jaki nie maje dačynieńnia da ŭčastka dla hałasavańnia», — tak arhumientavała toje rašeńnie kamisija.
Chłopiec u svaju čarhu padaŭ skarhu na ich. Ale ŭčastkovaja kamisija jaje — čakana — razhladać nie stała, akruhovaja dała adpisku.
«Była skarha na toje, što mianie sprabavali abvinavacić u teraryźmie. Ja šukaŭ prybiralniu ŭ budynku. I kali spuskaŭsia z druhoha paviercha, čalcy kamisii sustreli la prystupak i zapytali, što ja tam rabiŭ. «Chto ciabie viedaje, moža, ty tam bombu pakinuŭ». Było kryŭdna, heta kryminalizacyja dziejańniaŭ niezaležnych naziralnikaŭ», — kaža Kirył.
Pra toje, čamu naziralniki z SND pryznajuć našy vybary lehitymnymi
Sioletnija pieraškody, jakija čyniać naziralnikam, palitołah nie ličyć biesprecedentnymi.
«Zbolšaha scenar paŭtarajecca. Adroźnieńnie ŭ tym, što ŭłady aktyŭniej reahujuć na zachady hramadstva. A jadro, łohika dziejańniaŭ tyja ž samaja».
Što rabić u takoj situacyi? Kirył miarkuje, što jość sens nazirać za tym, što adbyvajecca pobač z učastkam — hladzieć, ci nie padvoziać ludziej aŭtobusami, ci nie hałasujuć pa druhim kole.
U situacyi masavaj filsifikacyi dziŭna, što biełaruskija vybary pryznajuć lehitymnymi šerah naziralnikaŭ — z SND, Šanchajskaj arhanizacyi supracoŭnictva. Kirył ahučvaje svaju viersiju, čamu takoje adbyvajecca:
«Mnie padajecca, što ich matyvacyja — zachavać status-kvo na ŭsioj postsavieckaj prastory. Pakul jość takija niedemakratyčnyja režymy, u ich jość mahčymaść atrymlivać zarobak i jeździć pa krainach SND. Heta pytańnie ekanamičnaha vyžyvańnia jak minimum. Jany zacikaŭleny ŭ hetym, pakul jany kažuć, što ŭsio dobra, u ich jość praca.
Tam skład łajalnych ludziej, jakija zahadzia razumiejuć, što ad ich čakajuć. Zvyčajna jany kažuć, što, mahčyma, byli drobnyja parušeńni, jakija nie paŭpłyvali na vyniki hałasavańnia. Heta dosyć zručnaja pazicyja dla aficyjnych uładaŭ Biełarusi».
Pra nastroi ŭ hramadstvie i hulniu na doŭhuju dystancyju paśla 9 žniŭnia
Toje, što adbyvajecca ciapier, — nie prosta zvyčajnaja aktyvizacyja hramadstva, jakaja zdarajecca pierad vybarami kožnyja piać hod, miarkuje Kirył.
«Hetym razam abudžeńnie bolš šyrokaje. Vierahodna, heta źviazana z pamyłkami ŭłady, jakija jana rabiła ciaham apošniaha hoda. Heta reakcyja na karanavirus, na drennuju vadu ŭ Minsku, niepavažlivaje staŭleńnie da hramadstva. Apošni momant vielmi aktualny, tamu što hramadstva viedaje roźnicu — jany majuć mahčymaść jeździć za miažu i nazirać staŭleńnie da ich z boku ŭładaŭ i biznesu. Na Zachadzie dziaržava pradastaŭlaje pasłuhi hramadzianam. Kali my pahladzim, jak tam biznes pracuje sa svaimi klijentami — jany chočuć padtrymlivać ź imi dobryja stasunki, hatovy vysłuchoŭvajuć ź ich boku krytyku.
Z boku našaj ułady, na žal, takoha niama. A mnie padajecca, ludzi hetaha čakajuć, jany hetaha vartyja i ciapier jany zmahajucca za svaje pravy, hodnaje staŭleńnie da siabie.
Palityčny pratest, vykazvańnie svajho mierkavańnia ŭ publičnaj prastory — heta narmalna. Ja liču, što bolš efiektyŭnyja rašeńni prymajucca kalektyŭna, kali jość kamunikacyja pamiž roznymi palityčnymi subjektami. Inšaje pytańnie, što my nie zusim umiejem vieści hetu kamunikacyju. Ale čym raniej my pačniom, tym chutčej navučymsia.
Nam treba sprabavać šukać kansensus i damaŭlacca. Toje, što try štaby kandydataŭ abjadnalisia, kaža, što my napačatku hetaha šlachu.
I kali b u nas atrymałasia abjadnacca nie trom, a šaści, kali b jany išli adzinym frontam ci lepš navat źnialisia z vybaraŭ, pakinuli karala hołym, heta było b vielmi karysna dla ŭsioj krainy — kab naša hramadstva stała bolš darosłym, adkaznym za budučyniu».
Adnak kali vybary skončacca tak, jak zvyčajna, — aficyjnaj pieramohaj Łukašenki, — ci nie zacichnie chvala abureńnia?
«Ja pamiataju svoj stan paśla razhonu Płoščy ŭ 2010 hodzie, ja byŭ pryhniečany. Hety nastroj vitaŭ u pavietry, i heta vielmi kiepska dla hramadskaj supolnaści. Sychodziačy z taho, što my majem niehatyŭny dośvied, viedajem, što heta adkat nazad, my musim zrabić nastupnaje: užo ciapier kazać, što vybary — nie finiš.
Treba hulać nadoŭhuju, i vybary — adzin ź instrumientaŭ źmieny ŭłady, — razvažaje palitołah. — Mahčyma, 9 žniŭnia nie atrymajecca. Ale heta treba ŭsprymać spakojna. Nielha apuskać ruki, spyniać svaju aktyŭnaść paśla hetych vybaraŭ, kali Łukašenka namaluje sabie nieabchodny vynik. Zadača lidaraŭ apazicyi ŭ tym, kab nastrojvać hramadstva na toje, što 10 žniŭnia praciahvajecca žyćcio i nam treba abjadnoŭvacca i šukać mahčymaści dla zmahańnia — u pravavym poli — za demakratyčnuju budučyniu».
