U biełaruskaj nacyjanalistyčnaj mifałohii bieł-čyrvona-biełamu ściahu (BČB) prypisvali staražytnaje pachodžańnie, ažno da CHIII stahodździa, jak dapuściŭ adnojčy Michaś Tkačoŭ (hł. Biełaruskaja mova i litaratura ŭ škole, 5/1990). Heta nie zusim tak. Navat kali hety ściah byŭ uhruntavany ŭ palityčnaj simvolicy i ikanahrafii XVI—XVII stahodździaŭ, uźnik jon u inšuju epochu i mieŭ hłyboka maderny sens.
BČB byŭ praduktam revalucyjnaj transfarmacyi hramadstva Rasijskaj Impieryi, častkaj jakoj była Biełaruś.
U 1916—1917 hadach dva architektary, Lavon Dubiejkaŭski i Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski, atrymali zadańnie raspracavać nacyjanalny ściah. U krasaviku 1917 hoda Biełaruski nacyjanalny kamitet pad kiraŭnictvam Ramana Skirmunta zaćvierdziŭ BČB; hetuju pastanovu Centralnaja rada biełaruskich arhanizacyj na čale ź Jazepam Losikam paćvierdziła ŭ žniŭni. Pra pošuk nacyjanalnych koleraŭ piša historyk Uładzimir Lachoŭski; detalovy razbor historyi nacyjanalnych simvałaŭ Biełarusi rabili taksama Ihar Lalkoŭ (ARCHE, 1/2002) i Aleh Łatyšonak (raździeł z knihi «Žaŭniery BNR»).
Vynachodžańnie nacyjanalnaha ściaha było niaprostym.
U kančatkovym vybary pamiž roznymi prajektami niemałuju rolu adyhrała, jak skazaŭ by Uładzimir Lenin, «revalucyjnaja tvorčaść mas»: dumka biełaruskich vajskoŭcaŭ. Mienavita aficery siarod roznych varyjantaŭ upadabali bieł-čyrvona-bieły.
Vajskoŭcy — pobač z uciekačami — naležali tady da najbolš palityzavanych i tamu ŭpłyvovych hrup. Adnak novy ściah masava vykarystoŭvaŭsia nie tolki ŭ vojsku. Užo 25 sakavika 1917 hoda jon byŭ prezientavany hramadskaści Minska na dni biełaruskaha značka. U śniežni taho ž hoda I Usiebiełaruski źjezd, jaki staŭ momantam naradžeńnia Biełarusi jak Willensnation («nacyja voli», da jakoj naležali b nie tolki «praŭdzivyja biełarusy», ale i zachodnierusy, jaŭrei, palaki i inš.), adbyvaŭsia pad BČB i adnačasova revalucyjnym čyrvonym ściaham.
Ściah «volnaj Biełarusi» adlustroŭvaŭ zmahańnie za nacyjanalnaje i sacyjalnaje vyzvaleńnie.
Revalucyja abiacała aŭtanomiju dla roznych etničnych hrup, skasavańnie niaroŭnaści i novaje — demakratyčnaje — razumieńnie suvierenitetu. Novy ściah byŭ ciesna pieraplecieny z hetymi prahresiŭnymi idejami.
Ruch za pravy biełarusaŭ u Druhoj Rečy Paspalitaj
Epocha revalucyjnych vojn na paŭnočna-zachodnich terytoryjach kolišniaj impieryi skončyłasia z Ryžskim miram 1921 hoda. Jahonym vynikam stała toje, što ŭ składzie adnoŭlenaj polskaj dziaržavy apynułasia značnaja biełaruskaja mienšaść. Jana chutka stała abjektam dziaržaŭnaha ŭcisku i navat teroru. Polskaja dziaržava nie chavała svaje mety — asimilavać svaich biełarusaŭ. Hetaje parušeńnie Polščaj svaich pravavych abaviazkaŭ išło ruka ŭ ruku z atakaj na palityčnaje inšadumstva jak takoje, ułaścivaje asabliva režymu Piłsudskaha. Niezdarma historyk Andrej Katlarčuk paraŭnoŭvaje ciapierašniaju svavolu dziaržaŭnaha aparatu nasilla ŭ dačynieńni da hramadzian z tym, jak Reč Paspalitaja abychodziłasia sa svaimi hramadzianami-biełarusami.
Jak i siońnia, u 1920-ch hadach BČB byŭ simvałam imknieńnia «ludźmi zvacca» — być raŭnapraŭnymi ŭdzielnikami palityčnaj supolnaści.
Detalova raźbiraŭ ikanahrafiju ŭpłyvovaha biełaruskaha ruchu za svaje pravy ŭ Polščy Andrej Vaškievič (hł. ARCHE, 4/2007). Havorka idzie nie tolki pra pravyja płyni nakštałt Chryścijanska-demakratyčnaj złučnaści. Sacyjalisty — nakštałt Sialanska-rabotnickaj hramady — taksama ŭžyvali BČB. Takim čynam, BČB funkcyjanavaŭ jak nacyjanalny simvał. Ź im źviazanyja paśpiachovyja vybarčyja kampanii, kulturnaja rabota, zmahańnie za biełaruskuju škołu. Navat kamunisty brali heta pad uvahu. Da epochi «narodnaha frontu» — sproby abjadnać usie antyaŭtarytarnyja palityčnyja hrupoŭki — naležyć ciapier užo šyrokaviadomy vierš Maksima Tanka, u jakim jon vysłaŭlaje BČB i «Pahonia».
Nacyjanalny simvał nie byŭ całkam nieviadomy i ŭ Savieckaj fiederacyi. Tahačasnaja Biełaruskaja «Respublika Rad» aktyŭna šukała sposabu źmiaścić nacyjanalny źmiest u sacyjalistyčnuju formu. Kab «artykulavać» admietnaść, vykarystoŭvalisia ŭ liku inšaha i «nacyjanalnyja biełaruskija kolery». Ź niadaŭniaj pary staŭ šyroka viadomym prajekt hierba BSSR, raspracavany Hienadziem Zmudzinskim u 1924-m. Mastak zrabiŭ ščyt bieła-čyrvona-biełym. U paemie Janki Kupały «Bieznazoŭnaje» (1924) niaviesta — simvał Biełarusi — niezdarma maje «čyrvon pajasok» (hł. Hieorhij Kołas, «Karani mifaŭ»).
Bitva za demakratyju: paśla 1988
Ahulnademakratyčny i nacyjanalny charaktar bieł-čyrvona-biełaha ściaha byŭ paćvierdžany ŭ 1988 hodzie, kali BNF staŭ aktyŭna jaho prapahandavać. U adkaz kamunistyčnaja partyja stvaryła dla BČB i Pahoni reputacyju adpaviedna nacysckaha i militarysckaha simvałaŭ. Aktyŭny ŭdzieł u hetym pracesie braŭ, naprykład, vajaŭničy antysiemit Uładzimir Biahun. Adkazvaŭ na jahonyja zakidy znaŭca hieraldyki Anatol Citoŭ («LiMie» ad 18.12.1987).
Jasna, što demakratyčny ruch 1988—1996 hadoŭ, jaki abapiraŭsia na padtrymku 20—30% biełarusaŭ, jašče raz pieraaznačyŭ BČB i Pahoniu. BČB zhubiŭ suviaź z sacyjalizmam, na toj momant dyskredytavanym, a Pahonia — sasłoŭny charaktar. BČB siońnia abaznačaje najpierš daktrynu svabody, indyvidualizmu i demakratyčnaj supolnaści raŭnapraŭnych hramadzian. Abaznačaje imknieńnie da dabrabytu, jaki stvarajecca sumlennaj pracaj, abaronienaj zakonami. Pad im hurtujucca tyja, kamu abrydła niesvaboda — sistema zaležnaściaŭ ad bieskantrolnaj dziaržavy. Kamu abrydła «kamandnaja sistema».
Dylemy kałabaracyi
Niezaležna ad taho, što demakraty dumajuć pra BČB, hałoŭnym arhumientam dla apanientaŭ hetych simvałaŭ staŭ fakt jahonaha vykarystańnia ŭ paru nacysckaj akupacyi Biełarusi. Ludzi, jakija tak ličać, majuć poŭnaje prava na svaju dumku. Možna, viadoma, spytać: jak tak vyjšła, što BČB «zaplamleny», a Dažynki — nie? Bo ž heta nacysty praktykavali maštabnyja Dažynki.
Vykarystańnie kałabarantami nacyjanalnych ściahoŭ u Francyi, Słavaččynie, Litvie, Estonii dy ŭsich inšych jeŭrapiejskich krainach nie pryviało da źmieny nacyjanalnych simvałaŭ.
Možna sprabavać pierakanać apanientaŭ u sprečcy, ale treba być hatovymi prajhrać jaje. Nie vypadaje prymušać krytykaŭ BČB admovicca ad svaich pierakanańniaŭ.
Kančatkova sprečka simvałaŭ pavinna być raźviazanaja praz refierendum. Za hetki varyjant vystupali Siamion Domaš u 2000-m i Viktar Babaryka ŭ 2020-m («zadača — sfarmiravać umovy dla svabodnaha vybaru»).
Demakraty nie mohuć vystupać za inšyja varyjanty. Demakratyja — heta kiravańnie sa zhody kiravanych, i nacyjanalnym simvałam nie moža być znak, da jakoha bolšaść stavicca z pahardaj i nianaviściu. Ciapier sacyjałahičnyja apytańni pakazvajuć rost papularnaści BČB i Pahoni — ale im usio jašče daloka da kančatkovaj pieramohi ŭ bitvie za dušu respubliki. Dakładnych sacyjałahičnych źviestak niama, tamu što niezaležnaja sacyjałohija ŭ Biełarusi zabaronienaja, ale z uskosnych źviestak možna zrabić vysnovu, što siońnia, jak i ŭ sakaviku 1995 hoda, prychilnikaŭ BČB i ČZ siarod biełarusaŭ amal paroŭnu (hł. «Palityčnaja historyja niezaležnaj Biełarusi», 2-je vyd., s. 118), pryčym mnohija praciŭniki Alaksandra Łukašenki hałasavali b za ČZ.
Prablema z vynikami refierendumu 1995 hoda nie tolki ŭ tym, što jon byŭ nielehitymny (nielehitymnaść vynikaje z postsavieckaj zvyčki stvarać takija błytanyja i nieprazrystyja praviły, jakija ŭsio robiać niezakonnym). I kali ŭ Biełarusi budzie ŭstanoŭleny demakratyčny ŭrad, kali naša dziaržava stanie respublikaj nie tolki pavodle nazvy, ale pavodle sutnaści, — novy refierendum budzie abhruntavany i kaniečnie patrebny. U im zmohuć uziać raŭnapraŭny ŭdzieł abodva baki: i prychilniki BČB, i prychilniki ČZ (kali jaho tak stanuć nazyvać). Samaje hałoŭnaje, što hety refierendum nie budzie hulnioj z nulavoj sumaj. Niezaležna ad voli bolšaści ŭsie hramadzianie zmohuć svabodna vykarystoŭvać tyja simvały, jakija dla ich najlepš abaznačajuć baćkaŭščynu.
Što budzie, kali BČB abvieściać ekstremisckim?
Demakratyčnamu bačańniu budučyni Biełarusi procistajać siońnia ludzi, jakija pastanavili, što hałoŭnaja biada Biełarusi — lišak svabody. Sto čałaviek źviarnulisia ŭ prakuraturu z prośbaj uzakonić represii suprać BČB. Zajava pra mahčymuju kryminalizacyju BČB vyklikała ceły rad pazityŭnych kamientaroŭ. Ekśpierty adzin za adnym davodziać, što hetaja zabarona — tolki prałoh da vydatnaj budučyni nacyjanalnaha simvała.
Taki biezumoŭny aptymizm — tearetyčnaja pamyłka. Biełaruskija demakraty ŭžo rabili jaje. U druhoj pałovie 1990-ch i pačatku 2000-ch hadoŭ nie adzin palityk pradkazaŭ biełaruskamu dziaržaŭnamu kapitalizmu chutkaje padzieńnie. Budučynia nieviadomaja, i što budzie z BČB — ci stanie jon dziaržaŭnym, ci budzie zabyty, — taksama.
Jahonaja budučynia moža być šyrokaj i pazityŭnaj. Moža i nie być. Histaryčnyja prykłady byli roznyja. Paciešyć nas, viadoma, los simvała niamieckaha zmahańnia za demakratyju, čorna-čyrvona-załatoha ściaha, ad jakoha niamieckaja dziaržava admaŭlałasia dvojčy, u 1871 i 1933 hadach. Ale, jak abhruntoŭvaŭ Nicše (a ź im pahadžalisia Fuko i Skiner), vynik załožnaha zmahańnia za značeńni niepradkazalny, bo jon advolny. «Praŭda zaŭsiody zakrasuje», mierkavali słuckija paŭstancy. Nicše zapiarečyŭ by: toje, što zakrasuje, stanie praŭdaj.
Urad Łukašenki siońnia znoŭ testuje svaju palityčnuju teoryju. Ci moža doŭha isnavać sistema, jakaja hruntujecca tolki na žadańni samazachavacca? Jakuju padtrymlivaje vyraznaja mienšaść hramadstva? Ci zdoleje hetaja sistema ŭ takich umovach vykonvać svaje papulisckija (heta nie admoŭny termin) abaviazki? U 2003 hodzie Łukašenka viedaŭ, pra što idzie havorka, abiacajučy svaim vybarcam «jašče niaznany nam uzrovień popytu i spažyvańnia». Tradycyja demakratyčnaha papulizmu, jaki sfarmiravaŭsia ŭ hady «pierastrojki» i raźviŭsia ŭ palityčnaj rytorycy Narodnaha frontu, daje na hetyja pytańnie adnaznačna admoŭny adkaz. Demakraty vierać u toje, što kansensus, zasnavany na svavolstvie, ucisku i prymusie — słovam, na niespraviadlivaści, — nie pratryvaje doŭha. Nastupnyja hady buduć testam nie tolki dla Łukašenki, ale i dla dohm demakratyčnaj ideałohii.
Što da dramatyzmu momantu, jon krychu pierabolšany. Papraŭdzie, BČB nikoli nie byŭ «lehalizavany» — nasupierak zdarovamu sensu i kanstytucyi.
Ciapier represiŭnaja dziaržava, jakaja ŭ 2020-m prasłaviłasia na ŭvieś śviet, choča pavysić «canu» inšadumstva, hetyja płany majuć papraŭdzie oruełaŭski maštab.
Raniejšy ŭcisk, adnak, nie pieraškodziŭ BČB zachavacca. Nie zmahła źniščyć pamiać pra jaho i antyčałaviečnaja savieckaja sistema (što pakazvajuć malunki Karatkieviča). Naadvarot, kolkaść ludziej, jakija majuć tuju ci inšuju emacyjnuju suviaź z hetym znakam, vyrasła. Što da budučyni — budziem bačyć. «Usio nie daremna, ale pracuje nie tak».
