Za depresiŭnymi frazami Śviatłany Aleksijevič staić niechta z rahami. Piša Zianon Paźniak.
Palityka – heta najvyšejšaja sfera hramadzkaj dziejnaści. Ale jana maje tuju asablivaść, što ŭ joj, jak u futbole, «raźbirajucca» ŭsie, i kožny na stadyjonie radzić svajo «myła na sudździu». Tamu palityk taksama musić pryzvyčaicca da ŭsiaho. Ničoha nie pavinna jaho ździŭlać.
Vydumka Śviatłany Aleksijevič u intervju dla «Niamieckaj chvali» pra «palicajaŭ», dzie jana prypisała mnie ŭschvaleńnie niamieckich «palicajaŭ», čaho ŭ sapraŭdnaści nie było, i sproba znoŭ naviesić na majo imia staryja kamunistyčnyja jarłyki našturchnuła mianie na dumku pahladzieć bližej niekatoryja jaje intervju i vykazvańni, jakija ja raniej zvyčajna prapuskaŭ ci prahladaŭ pa dyjahanali. Słovam, prahledžany materyjały z 2004 pa 2009 hh. — ŭsio, što datyčyć jaje vusnych vystupaŭ pra hramadztva i palityku za apošnaja piać hadoŭ. (Jaje žurnalisckaja tvorčaść u razhlad nie ŭvachodzić.)
Toje, što Aleksijevič — heta saviecki typaž, biełarusafob i «kaša ŭ hałavie», było zrazumieła daŭno, ale ŭvažlivy prahlad materyjałaŭ za apošnija piać hadoŭ vyjaviŭ vielmi cikavyja akaličnaści.
Akazvajecca, saŭkovaść svajho dumańnia i natury ŭśviedamlaje sama Aleksijevič i nieadnarazova padkreślivaje heta: «Ja absalutna saviecki čałaviek, z savieckimi kompleksami, i ja hanarusia hetymi kompleksami».
(Praŭda, časam jana pryvodzić nieadpaviednyja prykłady dla dokazu svajoj savieckaści; ale heta drobiaź.)
Ź jaje razvažańniaŭ paŭstaje natura, hnanaja ŭnutranym stracham pierad pieramienami, jakaja ni ŭ što nia vieryć, nia maje nijakich śvietłych ideałaŭ, pierapoŭnienaja nieakreślenaj tryvohaj za budučyniu i pesymizmam.U mierkavańniach časta pazycyjanuje siabie jak «my». Heta vidać, naprykład, ź intervju rasiejskamu štotydnioviku «Aif» (№28), 2006 h.: «Siehodnia vriemia vielikich idiej končiłoś». I dalej: «Každyj iz nas možiet vspomniť momienty, kohda on był sčastliv. No, k sožaleniju, eto tolko momienty. A nam, russkim, dažie etot skorotiečnyj mir sčasťja nie znakom. My jeho boimsia.» Potym znoŭ praciah u takim ža depresiŭnym styli: «Možiet, takova čiełoviečieskaja priroda voobŝie – nam vsiehda mało toho, čto u nas jesť?
Ili eto my, russkije, na našiem učastkie suši, hdie bieskrajnije prostranstva, bieskoniečnyje dorohi, – takije ludi?»Usie hetyja vykazvańni niejkija nienaturalnyja, nahadvajuć niejkuju drennuju litaraturu.
I ŭ zaviaršeńnie hetaha śpisu cytuju jaje ŭjaŭleńni, što vychodziać za miežy zdarovaha sensu: «Počiemu‑to vsie, s kiem by ja ni razhovarivała, povtoriali odnu frazu: «Čiełoviek v niečiełoviečieskich usłovijach prievraŝajetsia v životnoje za tri dnia». Na vojnie, mučimyj strachom śmierti, v łahierie s žutkim unižienijem. To, čto viekami nakopiła kultura, vsia eta šiełucha mhnovienno śletajet, i vylezajet źvieŕ, kotoryj nie chočiet umirať. Strach śmierti, naviernoje, samyj bolšoj strach, kotoryj v nas załožien». Vychodzić za miežy sensu, – bo toje, što jana kaža i jak dumaje, u sapraŭdnaści vyhladaje ŭ pryncypie nia tak. Usio naadvarot –
kultura i duch trymajuć čałavieka čałaviekam u nievynosnych umovach. I asabliva – viera.Heta ahulnaviadoma i paćvierdžana vopytam čałaviečaj historyi i ludzkoha martyrałohu. Tut usio, što skazana Aleksijevič, elementarnaja niapraŭda. I «strach śmierci» nia samy vialiki strach, i
kultura nie źlataje «za try dni», i nie «šałupińnie» jość kultura, a sutnaść čałaviectva. Za takimi depresiŭnymi frazami ŭžo staić niechta z rahami. I heta drenna, bo śviet i čałaviek – inšyja.
Z pazycyi racyjanalnaha asensavańnia, vyšejpryviedzienyja vykazvańni nie vytrymlivajuć nijakaj krytyki. Heta prosta hłupstvy, što časta biez zasiarodžańnia prachodziać mima vušej słuchača, jaki nia ŭsłuchvajecca ŭ płyń ekzaltavanaj śviedamaści.
Usie jaje manałohi adznačany takoj «zavumnaj», mistyfikavanaj sacyjalna‑bytavoj banalščynaj, vielmi padobnaj na słoŭny vadaspad Łukašenki (tolki leksika inšaja).
Niekali rasiejcy nazyvali takoha typu razvažańni terminam «boty ŭśmiatku».Tolki ŭdumajciesia, što jana tut havoryć! Ale navat i heta davoli adpaviedna kładziecca na mentalnaść savieckaha čałavieka, jakuju jana ŭśviedamlaje, razumieje i jakoj hanarycca.
Biełaruski narod u jaje – heta ŭ asnoŭnym sialanie‑kałhaśniki, «maleńki lubimy mnoj biełarus, jakomu sapraŭdy chapaje hetaha harščka kapusty».
Voś takaja luboŭ i taki ŭ jaje «biełarus». (Niešta tut ciahnie navat nie na savieckuju, a jašče na carskuju prapahandu, da Pščołki i Sałanieviča.) Darečy, tut vyjaŭlena taksama typova savieckaje (nienacyjanalnaje) ujaŭleńnie pra narod. Saviety narodam ličyli pracoŭnyja masy, jakija zajmajucca ručnoj pracaj (była «partyja» i byŭ «narod»; «partija» i «narod» byli «jediny»).
Praktyčna, usie jaje manalohi napoŭnienyja takoj saŭkovaj biezvychodnaściu («nia viedaju, što rabić»; «my absalutna biez pastyraŭ»; «doŭha hety pramiežkavy stan nie pratrymajecca. I nia budzie biełaruskaj dziaržavy;» «nas čakajuć vielmi ciažkija časy;» «skončyŭsia čas vialikaj historyi;» «ludzi rasčaravalisia va ŭsich idejach»; «biełarusy – nacyja, jakaja spaźniłasia, sychodzić ź vialikaj historyi;» «my, biełarusy, niedafarmavanaje cieła…») – i hetak dalej, ceły sieans suicydnaha mazachizmu.
Tut, adnak, zbolšaha ŭsio psichalohija i mentalnaść. Idealohija i śvietapohlad ciapierašniaha savietyzmu – heta jość łukašyzm, i vyjaŭlajecca jon u adnosinach da Łukašenki i da biełaruskaha nacyjanalnaha Adradžeńnia ci da nacyjanalna‑demakratyčnaj apazycyi.
Va ŭsich materyjałach Aleksijevič, prahledžanych mnoj, nidzie ni razu niama krytyki ź niepryniaćciem Łukašenki. Chvała savieckamu dyktataru pabudavana na inviersii i vymaŭlajecca cieraz ahavorki i ŭmoŭnyja adstupleńni lohka‑krytyčnaha i (u asnoŭnym) pazycyjnaha stanu. Voś typovaje (šmat dzie paŭtoranaje) vykazvańnie: «Ja nie prychilnica Łukašenki, ale Biełaruś, jak toje nia dziŭna, trymajecca na im».
Zrešty, pracytujem bolej: «Nia ŭsio prosta i z Łukašenkam. U lubovi da jaho mianie anijak nielha abvinavacić. Ale jon zdoleŭ pradoŭžyć sacyjalizm – zaklučyŭ z nasielnictvam sacyjalny kantrakt. I ciapier u paraŭnańni z Rasiejaj u nas sapraŭdy abaronieny student, abaronieny biedny čałaviek, stary čałaviek».. (Tut adkryty łukašyzm i apałahietyka kałhasnaha režymu, nia kažučy, što heta hrubaja naciažka.)
Jaki ŭzorny paniehiryk! Usio, jak u savieckaj dziciačaj piesieńcy: «Ja Lenina nie vidieł, no ja jeho lublu».
I dalej užo i pra «słavianaŭ»: «Mahčyma, jon (Łukašenka) vypraviŭ pamyłku, kali ŭsia postsavieckaja prastora kinułasia ŭ hety amerykanski varyjant kapitalizmu, jaki nie padychodzić ani słavianskaj mentalnaści, ani słavianskaj historyi». (Tamsama.)
«Łukašenka maštabu Harbačova» – nu čym nie elehantny kampliment! Tolki pamyłka tut jość — psichalahičnaja. Łukašenka mroić siabie vyšej za Harbačova. Ale zatoje praciah słavabłudztva vielmi vymoŭny: «Łukašenka ŭskosna dakazaŭ, što kali b u nas byli bolš razumnyja kiraŭniki, to raźvićcio mahło b pajści inšym šlacham, šlacham narodnaj dziaržavy, narodnaha kapitalizmu, a nie namenklaturnaha i nie prychavanaha, jak u nas ciapier».(Tamsama).
Daŭno viadoma, što «priezidientu miešajut» i što kiraŭniki ŭ nas nierazumnyja. Voś toje i jano. Aleksijevič ža tut prosta «vumnica» i razumnica. Usio «siače»! (Darečy, i nazyvaje tut jana Łukašenku łaskava: «naš lidar».) Miž inšym kamunisty taksama ličać, što sacyjalizm – charošy, tolki ŭ SSSR jaho «skazili». Ale kali hanarycca saŭkovymi kompleksami, to što tut skažaš.
Badaj, najbolš antypraŭnaje, antykanstytucyjnaje parušeńnie za apošnija dzieviać hadoŭ novaha stahodździa Łukašenka zrabiŭ u 2004 hodzie, kali pravioŭ niezakonny referendum ab bieskancovym terminie prezydenctva i sfalsifikavaŭ hałasavańnie. I niezakonnaść, i falsifikacyja byli vidavočnyja. Narodny Front, demakraty i mižnarodnaja supolnaść nie pryznali hety referendum z pryčyny jaho antyzakonnaści, antydemakratyčnaści jaho arhanizacyi i hałasavańnia.
Što kaža z hetaj nahody Aleksijevič? A voś što: «Ja pavinna pryznać, što heta – pieramoha Łukašenki, jak by my siabie ni suciašali.» (Iznoŭ ža, chto heta «my»?)
Mahčyma, nichto na hetyja słovy nie źviarnuŭ uvahi i nie zaŭvažyŭ. Aleksijevič nie palityk, i ci mała tam chto tady što havaryŭ. Ale, tym nia mienš, pazycyja tut vyjaŭlenaja dakładna, niahledziačy na ŭvieś słoŭny «demakratyčny anturaž». Pazycyja (iznoŭ ža) typova saŭkovaja. Bolš taho – jana łukašysckaja (narod, maŭlaŭ, «słuchaje» i «vybiraje» Łukašenku). Chacia viadoma, što heta byli za «vybary» i što za «hałasavańnie», i jak pakarystalisia narodam.
Istotna vydzielić, što tut u pavodzinach Aleksijevič idzie ad naturalnaha savieckaha čałavieka, a što ad «łukavaha» (heta značyć – ad «chitraha»). Ad «łukavaha» toje, što, maŭlaŭ, «ja» jak by i ŭ apazycyi da režymu i krytyčna staŭlusia da Łukašenki, ale kab ni jon… i h. d. Značycca, adnačasna ja ŭzurpatara i chvalu, bo treba, maŭlaŭ, abjektyŭna padychodzić da spravy (niekali tak Łukašenka «abjektyŭna» pachvaliŭ Hitlera).
Takaja nieskładanaja kambinacyja dazvalaje viaščać za demakratyju i zdavacca ŭsim (asabliva na Zachadzie) «pieriedovoj žienŝinoj» i navat apazycyjanierkaj. Adnačasna «mudraść» «abjektyŭnaj pazycyi» dazvalaje chvalić Łukašenku, abzyvać, beścić nacyjanalna‑demakratyčny ruch i niehałosna zarablać avansy na ciarplivaść režymu.
U narodzie takoha kštałtu pavodziny nazyvajuć, praŭda, pa‑svojmu, ale z‑za cenzurnych mierkavańniaŭ ja tut hetaje słova napisać nie mahu. Adnak sprava nia ŭ hetym. Pazycyja pachvały ŭzurpataru, vykazanaja praz ahavorki, pavinna, pa zakonach łukašyzmu, ŭraŭnavažvacca pazycyjaj nianaviści da vorahaŭ «praviciela». Inakš heta nia toje (nie sapraŭdnaja pazycyja).
Dla Aleksijevič tut niama ni prablemaŭ, ni ciažkaściaŭ, antynacyjanalnaja rytoryka ljecca volna i niazmušana, pierachodziačy ŭ biełarusafobskija napadki, u zaležnaści ad nastroju. «Jany (heta značyć nacyjanalisty, apazycyjaniery) nie ŭjaŭlajuć realny narod, jon ruskaj śviadomaści, — viaščaje aŭtarka. — Adziny realny palityk u biełaruskaj prastory – heta Łukašenka.» (Radyjo «Svaboda», 24 žniŭnia 2005 h.)
Adkidvajucca, pierš za ŭsio, nacyjanalnyja kaštoŭnaści: «Niama roźnicy, jakaja mova, jakaja kultura, hałoŭnaje – demakratyja. Pakul my (?) nia puścim demakratyju napieradzie movy, my (?) znoŭ zahiniem». (Tamsama). (I chto heta «my»?) Ale hetaha vykazvańnia jašče mała. Lahična pavinny źjavicca napadki na antypodaŭ dyktatara, na palityčnych vorahaŭ antybiełaruskaha režymu. I jany źjavilisia, jak pa raskładu, i vielmi ekstravahantnyja. «Ja pomniu, kak Paźniak prizyvał biełorusov uchodiť v lesa, partizaniť i puskať pod otkos pojezda v znak protiesta po povodu objedinienija s Rośsijej.».
Prytym, chłusiačy i vymaŭlajučy niesuśvietnuju łuchtu, jana jašče jaje i «pamiataje». Albo apošniaja («klasyčnaja») vydumka dla «Niamieckaj chvali» pra niamieckich «palicajaŭ» «Ja pomniu svoj tohdašnij razhovor s Zienonom Poźniakom, — iznoŭ «pamiataje» Aleksijevič, — usłyšannoje povierhło mienia v užas. On hovorił o tom, čto nado sozdať obŝiestvo pamiati policajev, kto zaŝiŝał, jakoby, Biełaruś.».
Ździŭlaje, čamu jana (nia budučy znajomaj sa mnoj) tak biessaromna iłže pra svaju nibyta «pamiać». Zrešty, možna nie ździŭlacca. Takija pavodziny vynikajuć z patrabavańniaŭ paradyhmy łukašyzmu. Niepryniaćcie apanientaŭ (vorahaŭ prezydenta) musić być zafiksavana. Inakš nielha zaśviedčyć łajalnaść uzurpataru. I prajaŭlajecca jano (hetaje niepryniaćcie) praz takuju voś ahresiju. (U «palicajaŭ» pastajanna baviłasia kamunistyčnaja prapahanda. Ciapier takija «hulni» – heta test na maralny ŭzrovień tych, chto imi zajmajecca.)
Mušu skazać, što
ja nia pieršy, chto źviarnuŭ uvahu na pryčynnuju i nacyjanalna nihilistyčnuju abumoŭlenaść vykazvańniaŭ Aleksijevič pra biełaruski demakratyčny ruch.U 2005 hodzie, paśla jaje palityčna niepiśmiennych i niepavažlivych słovaŭ pra biełaruskuju movu i demakratyju, vykazanych u čas hramadzkaj dyskusii ab pieradačach «Niamieckaj chvali», z acenkami takich jaje pavodzinaŭ vystupiła Alesia Siomucha (advakat, siabra Rady BNR; u 1989‑90 hh. Siabra Sojmu BNF). U svaim artykule «Prosta demakratyi – niama», nadrukavanym u vieraśnioŭskim (512) numary «Biełarusa», jana dakładna acharaktaryzavała hety prykład savieckaha nihilizmu i praviała, miakka kažučy, «likbiez» pa nacyjanalna‑demakratyčnaj palitycy. Alesia zaŭvažyła, što «Aleksijevič, faktyčna, pryniała na siabie ciažar arhumentaŭ samoha Łukašenki… Pieršy — spačatku pabudujem palityčny ład pa maim scenary, a tady j astatnim idejam znojdziecca kutok. Druhi – u parazach vinavatyja nacyjanalisty.»
«Było b cikava pabačyć choć adzin prykład paśpiachovaj pabudovy demakratyi biez nacyjanalnaj śviadomaści, — piša Alesia Siomucha. – Što da arhumentaŭ kštałtu «niama roźnicy, jakaja mova, jakaja kultura, hałoŭnaje – demakratyja», dyk heta i jość Vialikaja Utopija. Prosta demakratyi – niama. Navat u najstarejšaj zachodniaj demakratyi, ZŠA, spačatku była Deklaracyja pra niezaležnaść i zmahańnie z Tory, prychilnikami kalanijalnaj ułady, potym Kanstytucyja, a ŭžo paźniej dadatkam da Kanstytucyi — demakratyčnyja pravy i svabody. …Nacyjanalna‑dziaržaŭnaja śviadomaść usich demakratyčnych dziaržaŭ našmat starejšaja za demakratyjui ŭžo nijak nia jość jaje składnikam. Tak što abo praciahvajma maryć pra prosta demakratyju, abo budziem zaprahacca ŭ doŭhi i nialohki praces nacyjatvorčaści, kali sapraŭdy chočam ad ludziej demakratyčnaha vybaru. …Rasiejska‑kulturnaja dziaržaŭnaja biełaruskaja śviadomaść – heta taja chimiera, jakuju buduje Łukašenka, tolki jaho mety jasnyja – dałučycca da Rasiei na pryvabnych dla jaho persanalna ŭmovach, a voś mety niekatorych rasiejskich demakrataŭ u Biełarusi abo ćmianyja, abo zavualavanyja. Bo z takoj śviadomaściu (navat kali ŭjavić, što jana mahčymaja) ŭ asobnaj dziaržavie Biełaruś niama patreby. I navat kali takaja dziaržava niejki čas praisnuje, daminujučaja rasiejskaja śviadomaść nieminuča pačnie pieraśledavać nacyjanalnuju biełaruskuju śviadomaść, źniščać jaje i ciahnucca da kulturnaj i palityčnaj metrapolii.
«Mienavita za ahresiŭnaść, — adznačaje Alesia, — ja liču niepavahu spn. Aleksijevič da pierakanańniaŭ i adčuvańnia nacyjanalnaje tojesnaści ludziej, što składajuć nacyjanalnuju apazycyju i nie abaviazkova apazycyju. Abvinavačvać ich u nierazumieńni jejnych «vyšejšych» metaŭ dy vymahać padparadkavańnia im i jość ahresija.»
Jość jašče adzin charakterny momant (i badaj ci nia samy istotny), jaki zakranuła Alesia Siomucha, ale nie patłumačyła jaho eŭfiemistyčnuju formu – heta palityčna pieranosny termin «ramantyzm» u pobytavym razumieńni S. Aleksijevič.
Palityčny «ramantyzm» u jaje ŭjaŭleńni – heta eŭfiemizm Biełaruskaj Nacyjanalnaj idei i dziejańniaŭ, nakiravanych na pašyreńnie biełaruskaj nacyjanalnaj śviedamaści.Tut (jak i paŭsiudna) u jaje šmat błytaniny, ale sens, što pad hetym razumiejecca, dobra prahladajecca ŭ kantekście ŭsiaho taho, što jana ŭ apošni čas nahavaryła. Tamu i vyskokvajuć jaje zajavy kštałtu »ramantyzm siońnia złačynny» ci «para skančać z nacyjanalnym ramantyzmam» i h. d.
Moc Biełaruskaha ruchu ŭ tym, što jon byŭ zaŭsiody rucham idejovym. Ideja – pieršasnaja siła. Jana aśviačaje, uzdymaje, arhanizuje i viadzie. Toj, chto vałodaje Nacyjanalnaj idejaj, toj vałodaje budučyniaj. Heta aksijomy.
Niepryjacieli biełaruščyny zaŭsiody staralisia celić najpierš u ideju. Paśla histaryčnaj pieramohi BNF u 1991 hodzie i zdabyćci niezaležnaści Biełarusi prajšło šmat času, adbyłasia restaŭracyja (dakładniej – revalaryzacyja) savieckaj sacyjalnaj sistemy, ustalavaŭsia antybiełaruski aŭtarytarny režym, zmaharoŭ za niezaležnaść traktujuć jak vorahaŭ Biełarusi (razumiej — režymnaj ułady). I tut, u hety čas, u adpaviednych kołach, u druku pačali źjaŭlacca vykazvańni, što, maŭlaŭ, dyktatura stałasia tamu, što niedapracavali frontaŭcy, bo byli ramantykami, a ramantyzm u palitycy škodny i h. d.
Voś nieskładanaja metodyka dla zbeščańnia idejnaj zbroi zmahańnia (zbroi, jakaja zabiaśpiečyła pieramohu). Adnačasna, uvioŭšy novy jarłyčok («ramantyzm») i nie nazyvajučy sutnaść, možna fabrykavać abvinavačvańni. Hetym metadam karystajucca niepryjacieli Biełarusi i ludzi, jakija nie razumiejuć, što havorać i nia viedajuć, čaho chočuć. Adhałoski takoha padychodu, zrazumieła, vidać i ŭ Aleksijevič, jakaja navat abjaviła «ramantyzm» «złačynstvam» (što, praŭda, samo pa sabie hučyć śmiešna).
Niepryjacieli Biełaruskaha nacyjanalnaha Adradžeńnia, jakija razvažajuć pra «demakratyju», rana ci pozna stanoviacca ŭ adnu zaprežku z antybiełaruskim režymam. Bo režym — ichny naturalny sajuźnik. My bačym, jak
ihnaravańnie biełaruskich nacyjanalnych kaštoŭnaściaŭ i režymnaja rečaisnaść vybudavali dumańnie Aleksijevič, kali nie ŭ sistemu, to ŭ akreślenuju pazycyju zvykłaha łukašyzmu, da jakoha jana stavicca byccam by ŭ «apazycyi», ale na spravie apraŭdvaje jaho isnavańnie.
Jana, i padobnyja da jaje, stychijna znachodziacca ŭ sfery dumańnia i padychodaŭ kalanijalnaj platformy «status‑kvo» i «niepradrašenstva» (chacia moža i nia viedajuć, što heta takoje). Jany nie razumiejuć sistemy palityki ŭnutranaj akupacyi, ale tym nia mienš nikoli nie pamylajucca sabie na škodu i ničoha nia robiać na karyść nacyjanalnym zmaharam, dla raźvićcia nacyjanalnaj palityki.
Heta jość sacialnaje zalustroŭje, cieni režymu, praciah jaho lustranoha isnavańnia, vynik jakoha – adzin i toj ža: pahibiel biełaruščyny, niščeńnie biełaruskaj kultury.
Staŭleńnie da Biełaruskaha nacyjanalnaha Adradžeńnia, da baraćby za volnuju biełaruskuju Biełaruś, za jaje movu i budučyniu, jość adzinym kompasam u ciapierašnim stanoviščy. Heta «mahnitnaja strełka», jakaja paznačaje, farmuje i paradkuje šlach. Albo‑albo. Albo z antybiełaruskim režymam, albo z Nacyjanalnaj idejaj i budučyniaj Biełarusi.
