12 vieraśnia Minsk adznačyć 942-hi dzień narodzinaŭ. Prapanujem piać istotnych momantaŭ z historyi i sučasnaści stalicy, jakija varta prynamsi pastavić pad sumnieŭ.
Minsk u 1941-m. Fota Deutsches Bundesarchiv (German Federal Archive), Bild 141-2020
Mnohija rečy, źviazanyja z historyjaj i sučasnaściu našaj stalicy, siońnia zdajucca naturalnymi, jak sama pryroda. Adnak, kali adkinuć šmathadovyja napłastavańni prapahandovaj chłuśni, na mnohaje pačynaješ hladzieć inšymi vačyma.
Mif 1. Minsk zasnavany ŭ 1067 hodzie
Va ŭsich padručnikach-daviednikach vy pračytajecie, što Minsk (tahačasny Miensk, jaki ŭvachodziŭ u skład Połackaha kniastva) upieršyniu zhadvajecca ŭ letapisie («Apovieść minułych časoŭ») pad 1067 hodam u suviazi ź bitvaj na Niamizie.
Padčas niadaŭniaj vandroŭki ŭ Połack pačuŭ ad našaha słavutaha litaratara i historyka Uładzimira Arłova, što śviatkavańnie narodzinaŭ Minska ŭ 1067 hodzie ci nie poŭny absurd. Čamu? Bo mienavita ŭ toj hod horad byŭ daščentu spaleny kijeŭlanami, jakija palavali za połackim kniaziem Usiasłavam Čaradziejem.
«Heta prykraja staronka našaj historyi, – raspavioŭ u intervju TUT.BY najlepšy znaŭca stalicy, doktar histaryčnych navuk Zachar Šybieka. – Minsk, sapraŭdy, pačynaje svoj adlik z pachavańnia zahinułych vojnaŭ. Ale ž isnuje takaja tradycyja: pieršuju zhadku ŭ letapisie ličać dniom zasnavańnia horada. Minsk pryciahnuŭ uvahu letapiscaŭ kryvavaj bitvaj na Niamizie».
Pry hetym historyki pierakananyja, što Minsk byŭ zakładzieny značna raniej, vierahodna i 1000 hadoŭ nazad.Uskosna pra heta śviedčać raskapanyja jašče ŭ 1940-ch hadach pareštki kamiennaha chrama 11 stahodździa na Niamizie, zasnavalnikam jakoha moh być Usiasłaŭ Čaradziej, jaho baćka Bračysłaŭ ci navat dzied Iziasłaŭ. Sioletnija raskopki na Minskim zamčyščy adkazu na heta pytańnie nie dali. Pačakajem nastupnych.
Mif 2. Nazva «Minsk» – pravilnaja, «Miensk» – nacyjanalistyčnaja
My žyviem adnačasova ŭ dvuch haradach,
Padvajeńnie asoby zryvaje nam dach.
Dyk niaŭžo ž nam nikoli nia skleić, nia sšyć
Miensk i Minsk - dźvie pałovy staličnaj dušy...
Tak śpiavaŭ u apošnim albomie «N.R.M.» Lavon Volski.
Miensk i Minsk, Minsk i Miensk. Jak pravilna i čamu? Aficyjnyja krynicy zdavion-zdaŭna pišuć «Minsk». U niezaležnych tam-siam jašče možna ŭbačyć «Miensk». Adnak, jak lubić pakpić dziaržprapahanda, heta zusim nie hulni «nacyjanalistaŭ».
Pavodle samaj vierahodnaj viersii, nazvu «Miensk» horad atrymaŭ ad račułki Mienki (Mień, Miena), na jakoj byŭ zasnavany. Pryčym, da 16 stahodździa ŭ piśmovych krynicach sustrakajucca tolki varyjacyi z «je» – Miensk, Mieńsk, Mieniesk, Mienieśk.
«Varyjant z «i» upieršyniu źjaŭlajecca ŭ staražytnych łacinskamoŭnych krynicach niedzie ŭ 16-17 stahodździ. Pryčym mienavita z łaciny heta napisańnie pazyčyli palaki, a ŭžo ad ich – rasijcy,– tłumačyć staršynia Tavarystva biełaruskaj movy imia F. Skaryny (TBM) Aleh Trusaŭ. – Padkreślu, što pačynajučy ad biełarusizacyi ŭ biełaruskamoŭnych tekstach pisali tolki «Miensk», u ruskamoŭnych – «Minsk».
«I radyjo niekali – da 1937 hodu – havaryła pieravažna pa-biełarusku. I Miensk jano nazyvała Menskam, a nia Minskam, i čas nazyvaŭsia svoj, mienski, – uspaminaŭ u miemuarach litaratar i karenny minčuk Valancin Taras. – Dobpa pamiataju, jak jašče niedzie ŭ 35-m radyjo pačynała svaje pieradačy: «Uvaha, uvaha! Havoryć Miensk, radyjostancyja imia Kaminternu. U Miensku dvanaccać hadzin, u Maskvie trynaccać. Praz chvilinu słuchajcie apošnija paviedamleńni» – na praciahu hetaj chviliny taja ž abviestka paŭtarałasia na rasijskaj, polskaj i habrejskaj movach…».
Tak było da 29 lipienia 1939 hoda, kali pastanovaju 2-j siesii Viarchoŭnaha Savietu BSSR horad byŭ pierajmienavany ŭ Minsk. I kropka.
U 1991 hodzie Minski harsaviet narodnych deputataŭ na prapanovu frakcyi BNF prahałasavaŭ za viartańnie horadu histaryčnaj nazvy. «Adnak praz staličny status pierajmienavańnie musiŭ zaćvierdzić Viarchoŭny Saviet, ale tam my bolšaści nie nabrali, – pryhadvaje Aleh Trusaŭ, jaki ŭ toj čas byŭ deputatam VS CHII sklikańnia. – Pamiataju navat, što za viartańnie «Mienska” prahałasavali 142 deputaty pry nieabchodnych 173».
Lider TBM, jakoje ŭvieś hety čas paśladoŭna ŭžyvaje ŭ dakumientacyi «Miensk», upeŭnieny, što jaho viartańnie ŭ aficyjny ŭžytak – sprava času. «Spadziajusia, ja dažyvu da taho momantu, kali spradviečnaja biełaruskaja nazva, jakaja była biespadstaŭna źlikvidavana padčas stalinskich represij, zamienić naviazany nam pałanizm», – adznačyŭ Trusaŭ.
Mif 3. Staradaŭni Minsk źniščyli nacysty
Savieckaja prapahanda 10-hodździami ŭbivała ŭ hałovy, što padčas Druhoj suśvietnaj vajny niemcy amal daščentu źniščyli Minsk. Adnak heta tolki pałova praŭdy.
«Minsk razburaŭsia ahulnymi namahańniami nacystaŭ i balšavikoŭ,– paćviardžaje viadomy ŭ vuzkich kołach fakt doktar historyi, łaŭreat premii imia Franciška Bahuševiča Biełaruskaha PEN-centru Zachar Šybieka. – Sapraŭdy, pierad adstupleńniem Čyrvonaj Armii orhany ŭnutranaj biaśpieki i vyniščalnyja atrady padpalvali budynki, kab nie pakinuć ničoha niemcam. Tamu pažary pačalisia nie tolki ad niamieckich nalotaŭ, ale i ŭ vyniku dziejnaści balšavikoŭ. Padčas akupacyi Minsk ciarpieŭ ad bambardzirovak z savieckaj terytoryi. Značnym vyprabavańniem dla horada staŭ šturm Čyrvonaj Armii i vyhnańnie niemcaŭ 3 lipienia 1944 hoda. Potym hetyja razbureńni byli zaličany na rachunak nacystaŭ i ŭklučany ŭ lik reparacyj».
Padčas akupacyi minčuki pieražyli prynamsi try maštabnyja savieckija bambavańni akurat u «čyrvonyja dni kalendara»: 8 sakavika 1942 hoda, 1 traŭnia 1943 i ŭsiaho za niekalki tydniaŭ da vyzvaleńnia - u červieni 1944-ha.
Vybitny emihracyjny krytyk litaratury i karenny minčuk Anton Adamovič (Justapčyk) navat pryśviaciŭ travieńskamu nalotu apovieść «Kachany horad».
Adnak i heta nie ŭsio. Na dumku Zachara Šybieki, «pavajennyja razbureńni pa svaim maštabie nie nadta sastupali vajennym». «Pakul u Varšavie, Drezdenie, Kovientry adnaŭlali histaryčnuju zabudovu, u nas dabivali i toje niamnohaje, što zastałosia. Ź Minsku rabili ŭzorny sacyjalistyčny horad, a heta vymahała vialikich achviaraŭ», – adznačaje aŭtar šmatlikich knižak i manahrafij pra Minsk.
Na dumku ekśpiertaŭ, najvialikšym złačynstvam Savietaŭ stała prakładańnie praź Niamihu Parkavaj mahistrali (praśpiekta Mašerava-Pieramožcaŭ),jaki ci nie nazaŭždy zrujnavaŭ adrazu dva histaryčnyja centry – Vierchni i Nižni horad.
Mif 4. Trajeckaje pradmieście – pomnik histaryčnaj zabudovy
U bolšaści sučasnych tekstaŭ pra Minsk vy pračytajecie, što Trajeckaje pradmieście – «adziny rajon stalicy, dzie zachavałasia aŭtentyčnaja zabudova 15-19 stahodździaŭ». Nie viercie hetaj manie.
Lehienda apaviadaje, jak padčas vizitu ŭ Minsk u 1962-m saviecki lider Mikita Chruščoŭ pažadaŭ pahladzieć na naš histaryčny horad. Pakolki biełaruskija čynoŭniki zaŭždy byli napieradzie ŭsich u budavańni «novaha žyćcia», pryvabnaj cełasnaj zabudovy da taho času ŭžo nie zachavałasia. Tamu vyrašana było restaŭravać kvartał 15 stahodździa, nazvany ŭ honar kaścioła Śviatoj Troicy. Raboty – zusim nie restaŭracyja, a rekanstrukcyja – ŭ pradmieści vialisia z 1982 pa 1985 hady. U vyniku staradaŭnija mury byli źniščany da padmurku, a na ich miescy paŭstali mulažy z sučasnych materyjałaŭ. Stračany byŭ i niepaŭtorny architekturny styl, zamiž jakoha paŭstaŭ steryatypny «lalečny» kvartał, charakterny bolš dla zachodniejeŭrapiejskich haradoŭ.
Čaho vartaja adna dachoŭka (čarapica), choć dakładna viadoma, što ŭ Minsku 19 stahodździa dachi žyłoj zabudovy byli krytyja blachaj.
Dośvied Trajeckaha pradmieścia, jakoje tak spadabałasia čynavienstvu, staŭsia ŭzoram dla dalejšych horadabudaŭničych podźvihaŭ staličnych architektaraŭ. Postsavieckija źmieny ŭ Starym horadzie možna ścisła akreślić słovam «jeŭraramont».
«Za minułyja 15 hod amal usie aŭtentyčnyja zabudovy ŭ histaryčnym centry Minska byli źniesieny, źnikli cełyja vulicy (Dzimitrava, Zamkavaja ), a na ich miescy ŭ najlepšym vypadku źjavilisia mulažnyja padrobki, – raspaviadaŭ u intervju TUT.BY historyk architektury Siarhiej Chareŭski. – Tolki letaś u stalicy zrujnavali bahata ŭnikalnych pomnikaŭ Vierchniaha horada 18-19 stahodździaŭ na vulicach Revalucyjnaj, Handlovaj, Kiryły i Miafodzija, Kamsamolskaj, na płoščy Svabody, jakija mieli status niedatykalnych».
«Heta vyniščeńnie nie tolki aŭtentyčnaj kompleksnaj zabudovy, ale i toj histaryčnaj matrycy, abapirajučysia na jakuju ŭ budučyni možna praviesci sapraŭdnuju restaŭracyju pavodle mižnarodnych standartaŭ», – ličyć staršynia respublikanskaj rady Biełaruskaha dobraachvotnaha tavarystva achovy pomnikaŭ historyi i kultury Anton Astapovič.
Mif 5. Narodziny Minska – u vieraśni
Śviata Dnia horada z masavymi narodnymi hulańniami – svojeasablivaja fiška haradoŭ byłoha SSSR.
Minsk upieršyniu adznačaŭ Dzień horada 3 lipienia 1987 hoda, i prymierkavany jon byŭ da Dnia vyzvaleńnia ad nacystaŭ (3 lipienia 1944 h.).
Usio pieramianiłasia paśla refierendumu 1996 hoda, na jakim narod padtrymaŭ prapanovu prezidenta Łukašenki ab pieranosie Dnia niezaležnaści na 3 lipienia (z 1991 pa 1996 hh. jon adznačaŭsia 27 lipienia, u dzień pryniaćcia Viarchoŭnym Savietam BSSR Dekłaracyi ab suverenitecie Biełarusi u 1990 h.).
Vystupajučy na vajennym paradzie, prezident Biełarusi matyvavaŭ złučeńnie Dnia niezaležnaści z Dniom vyzvaleńnia tym, što «heta samaja losavyrašalnaja padzieja ŭ letapisi našaha narodu».
Ci tojesnyja paniaćci «vyzvaleńnie ad nacystaŭ» i «niezaležnaść Biełarusi»? Nacyjanalny prarok Vasil Bykaŭ ličyŭ, što nie: «Zdabyŭšy pieramohu, my nie zdabyli svabody».
Jak vynik, z 1997 pa 2001 minčuki adznačali 3 lipienia adrazu try śviaty – vyzvaleńnia, horada i niezaležnaści. Z 2002 hoda, zhodna z rašeńniem staličnych uładaŭ, Dzień horada pieraniesieny na druhuju subotu vieraśnia. Čamu mienavita hety dzień? Mažliva, tamu, što ŭ pieršuju subotu vosieni svaje narodziny śviatkuje Maskva, i biełaruskija čynoŭniki pavodle daŭniaj tradycyi paprostu vyrašyli nie adstavać ad «starejšaha brata».
