U historyi Polščy šmat nie viadomaha dla nas aktualnaha. Aleh Dziarnovič piša pra knihu Marjana Siemakoviča.
Sapraŭdnyja słavianie
Hod tamu, jakraz na Kupalle, mnie daviałosia być u Krakavie. Prezydent Krakava (mer horadu), stojačy pierad svaimi suhramadzianami na jarka aśvietlenym načnym bierazie Visły, natchniona zajaviŭ: «Chto choča adčuć sapraŭdnaje słavianstva, niachaj pryjaždžaje da nas, na našyja śviaty!» Hetaja fraza stałasia dla mianie zusim niečakanaj dy prymusiła zadumacca. Stolki razoŭ z vusnaŭ štatnych prapahandystaŭ u Miensku i Maskvie prychodziłasia čuć pra spradviečnuju słavianskaść, mienavita tut ahučvałasia stolki pretenzijaŭ na histaryčnuju słavianskuju spadčynu, što inšyja hulcy na hetym poli jak by nie bralisia da ŭvahi. Miž tym, kali pryhadać zvykły ŭniversytecki kurs, to sapraŭdy robicca zrazumiełym, što kali chto i moža pretendavać na rolu pradaŭžalnika słavianskaj tradycyi, to heta mienavita palaki. Biełarusam ź ichnymi bałckimi kareńniami lepiej uvohule pamaŭčać. Rasiejcy z hledzišča antrapalohii i historyi imperyi – vielmi strakaty narod. Balšynia ž sučasnych archieolahaŭ i etnolahaŭ praradzimaj słavianaŭ (h.zn. hieahrafičnym rehijonam, dzie tyja vyłučylisia z ahulnaha indaeŭrapiejskaha nasielnictva) nazyvajuć Paŭdniovuju Polšču – mienavita na bierahach Visły sfarmavałasia hetaja svojeasablivaja častka indaeŭrapiejcaŭ. I mienavita palaki ŭ svajoj movie zachavali tyja archaičnyja prasłavianskija rysy, jakija tak dziviać ichnych uschodnieeŭrapiejskich susiedziaŭ – usie hetyja nasavyja on (ą), en (ę). Staražytnaja kiryłaŭskaja azbuka taksama mieła dla paznačeńnia hetych hukaŭ asobnyja litary – tak zvanyja «jus vialiki» i «jus mały». Ale sučasnyja kiryłaŭskija narody nie zachavali takich admietnaściaŭ, tamu i nazvanyja litary miortvyja. Kanfesijny padzieł u hetaj dyskusii nia moža być arhumentam, bo havorka viadziecca jašče pra tyja rysy i admietnaści, jakija sfarmavalisia ŭ dachryścijanski peryjad.
Jak vyžyvać pad akupacyjaj
Historyi eŭrapiejskaha słavianskaha narodu jakraz pryśviečana ahladnaja kniha «Narys historyi Polskaj Dziaržavy i Narodu». Mienavita taho narodu, jaki svaju indentyčnaść adstojvaŭ u supraćstajańni ź niamieckim śvietam. I heta nia tolki padziei XIV–XV ci XX st., ale taksama epizod z prymusovaj hiermanizacyjaj i palitykaj «Kulturkampfu» ŭ XIX st. na terytoryjach, jakija pa padziełach Rečy Paspalitaj adyšli da Prusii.
Taksama da niedastatkova viadomaha na ŭschodzie Eŭropy naležyć siužet z manholskim napadam CHIII st. – paśla spustašeńnia Rusi napadniki źniščyli taksama Krakaŭ i Ŭrocłaŭ. Ale mienavita ŭ Polščy, a zusim nie na Rusi, manholskija vojski zaviaźli i ŭrešcie vymušany byli spynić svoj pieramožny eŭrapiejski pachod.
Polskaja historyja maje ŭ zdabytkach niekalki vynachodnictvaŭ, jakija vyłučajuć ich siarod susiedziaŭ dy achoplivajuć roznyja stahodździ. Vialikuju dziaržavu polskaja elita stvarała ŭ mienšaj stupieni šlacham vajennych zavajovaŭ, ale praz unijnyja pracesy, uklučajučy ŭ svaju palityčnuju i kulturnuju arbitu raznastajnyja bałckija, słavianskija i niamieckamoŭnyja narody.
Vielmi pazytyŭny dla nas dośvied žyćcia palakaŭ pad akupacyjaj u druhoj pałovie XIX – pačatku XX st. Paśla parazaŭ usich paŭstańniaŭ u asiarodździ liberalnaha miaščanstva, buržuazii i ziemleŭładalnikaŭ, zacikaŭlenych u pabudovie sučasnaha hramadztva, była sfarmulavana prahrama «arhaničnaje pracy» va ŭsich halinach žyćcia. Pavodle hetaj kancepcyi, u ekanomicy staŭka była zroblenaja na ŭłasnyja materyjalnyja i finansavyja resursy. I toj peryjad staŭ časam intensiŭnaha raźvićcia polskaj industryi i buržuazii. U sfery navuki idei «arhaničnaj pracy» paspryjali stvareńniu kulturna-adukacyjnych ustanovaŭ, jakija finansavalisia zamožnymi palakami. U halinie kultury «arhaničnaja praca» sutyknułasia ź pieraškodami z boku cenzury i palicyi. U školnaj spravie staŭka była zroblena na padpolnaje navučańnie i chatniuju adukacyju. Možna śćviardžać, što, kali ŭ 1914–1918 hadach u Eŭropie poruč ź vialikimi katastrofami nadyšli i hrandyjoznyja pieramieny, polskaje hramadztva było da ich padrychtavanaje – palakam zastałosia tolki pačapić kukardy, a ŭsie inšyja hramadzkija i palityčnyja instytuty ŭ ich užo ŭ toj ci inšaj formie funkcyjanavali. Biezumoŭnaja admietnaść polskaj historyi najnoŭšaha času – zaklučeńnie kampramisu padčas kruhłaha stała 1989 h. i mirny pierachod ad tatalitarnaha sacyjalizmu da demakratyi.
Jak u vas, tak i ŭ nas
U polskaj historyi my možam znajści i padkazki da niekatorych balesnych biełaruskich pytańniaŭ. Biełaruskija historyki, pryčym adroznaj palityčnaj skiravanaści, užo sfarmavali našyja ŭjaŭleńni pra adarvanaść šlachieckich revalucyjaneraŭ XIX st. ad narodu, čym, maŭlaŭ, była pradvyznačana słabaść dalejšaha nacyjanalnaha ruchu. Ale tut ja prosta pracytuju z anatavanaj knižki epizod pra paŭstańnie 1846 h. u Zachodniaj (polskaj častcy) Halicyi i vakoł Krakava: «Padpolščyki nie infarmavali sialanaŭ ab metach paŭstańnia, a abvieščany 21 lutaha 1846 h. Nacyjanalnym uradam Polskaj Rečy Paspalitaj «Manifest da polskaha narodu», jaki zaklikaŭ da baraćby za nacyjanalnaje vyzvaleńnie, sialanie sustreli abyjakava. Aŭstryjskija ŭłady vykarystali hetuju sytuacyju paśla niaŭdałaha nastupleńnia paŭstancaŭ na Tarnaŭ, arhanizavaŭšy ŭzbrojenaje vystupleńnie sialanaŭ suprać halicyjskaj šlachty – tak zvany bunt Jakuba Šeli. Pačalisia masavyja zabojstvy ziemleŭładalnikaŭ, źniščałasia ich majomaść, asabliva ŭ Tarnoŭskim vajavodztvie. Zahinuła kala 1000 čałaviek, było spalena kala 450 majontkaŭ». Mnie zdajecca, što ŭ svoj čas my zachapilisia nacyjanalnym pračytańniem historyi dy zabylisia na sacyjalnyja faktary i supiarečnaści. Hetym samym my adčynili šluzy dla novych nacyjanalnych kompleksaŭ.
Dalikatnaja tema Rečy Paspalitaj
Voś jašče adna tema, jakoj nam nia ŭniknuć – status VKŁ u polskaj histaryčnaj śviadomaści. Jak by my da hetaha nia stavilisia, ale Vialikaje Kniastva ŭsprymajecca palakami jak častka polskaj historyi. Z hetych pazycyjaŭ i napisana knižka. Padstavy dla takich vysnovaŭ sapraŭdy jość – stahodździ suisnavańnia ŭ federacyi, pašyreńnie ŭ Vialikim Kniastvie polskaj kultury i movy, najaŭnaść vytokaŭ mnohich polskich šlachieckich rodaŭ mienavita z VKŁ. Ale nia budziem zabyvacca, što ŭ hetkaj «polskaści» była taksama zakładziena pastka dla Rečy Paspalitaj. Sapraŭdy, u kancy XVI–XVII st. słova «polski» stała vykonvać funkcyju prymietnika da nazvy federacyjnaj dziaržavy – Rečy Paspalitaj, i ŭ hetym chavalisia nutranyja supiarečnaści z pryčyny supadzieńnia ahulnadziaržaŭnaha akreśleńnia z kankretnym etničnym, što nie mahło być faktaram kansalidacyi federacyjnaj dziaržavy. Jak analah možna pryhadać prymietnik «brytanski», jaki z pačatku XVIII st. achoplivaŭ nia tolki Anhielščynu i Valiju, ale taksama Šatlandyju. Brytanski varyjant apynuŭsia bolš žyćciovym. Zrešty, siońnia i šatlandcy nie nazyvajuć siabie brytancami. Zakančvajučy hetuju dyskusijnuju temu, ja prapanuju bolš miakkuju farmuloŭku – historyja VKŁ maje dačynieńnie taksama i da polskaj historyi.
Miensk biez baroka
Ale biełaruskaja prablematyka zusim nie hałoŭnaja ŭ knižcy z polskaj historyi, što adlustravałasia i ŭ mapach, jakimi tak bahataje hetaje vydańnie. Viadoma, pierad składalnikami mapaŭ stajała zadača adlustravać realii najpierš polskich terytoryjaŭ. I, naprykład, na tematyčnaj mapie Rečy Paspalitaj «Pomniki kultavaha dojlidztva epochi baroka» Miensk reprezentavany zusim ścipła – bieź nijakaha paznačeńnia bernardynskich, jezuickaha, daminikanskaha... barakalnych ansamblaŭ. Dobra, što hetuju mapu nia bačać fundatary hetych pomnikaŭ Alaksandar Słuška dy mienski vajavoda Kryštap Zaviša. Jany paličyli b niespraviadlivym maŭčańnie pra ichnuju dziejnaść.
Kniha «Narys historyi Polskaj Dziaržavy i Narodu» vyjšła pad ehidaj Ministerstva zamiežnych spravaŭ Polščy i hetym samym jak by reprezentuje najbolš strymany, «aficyjny» pohlad. Ale ž i ŭ takim varyjancie jana stvaraje pole dla dyskusijaŭ i pravakuje na pošuk analohijaŭ. Žyvaja enerhietyka polskaj historyi časam stvarała prablemy samim palakam. My možam zajzdrościć ci krytykavać, ale moj prahnoz nastupny: cikavaść biełaruskaha hramadztva da polskaj historyi budzie pahłyblacca.
❏
Narys historyi Polskaj Dziaržavy i Narodu.Ch–XXI stst. / Red. i ŭkł. tekstu Marjan Siemakovič;
Pier. z polsk. Hanna Cišuk. MZS Respubliki Polšča; Pasolstva Respubliki Polšča ŭ Respublicy Biełaruś; Polski instytut u Miensku. – Varšava: Demart Sp. z o., 2005. – 312 s., karty.
