Bieraście, vierasień 1939 h. Navieki razam?
U 1939 hodzie biełarusy zapłacili kryvavuju canu, ale jak nacyja vyjhrali. Piša Siarhiej Bohdan.
Kab stvaryć svaju ideałohiju, nacyjanalnamu ruchu patrebnyja hady, ale pa lubych mierkach biełaruski nacyjanalizm marudzić z ułasnaj acenkaj padziejaŭ vosieni 1939 hoda. Mnohija nacyjanał‑demakraty ŭvohule pieraniali polskuju pazicyju datyčna padziejaŭ, źviazanych z uźjadnańniem Zachodniaj i Uschodniaj Biełarusi.
Vytoki prablemy vidavočnyja. Za časami BSSR biełarusaŭ vučyli dahmatu ab absalutnaj pazityŭnaści 1939 hoda. Apanienty kamunistyčnaha režymu pačali dziejničać «ad advarotnaha» — mianiajučy palarnaść u kamunistyčnych acenkach histaryčnych padziejaŭ.
Supraćstaŭlajučy siabie SSSR‑Rasii, my prahna čytali jaje apanientaŭ: pierš za ŭsio dastupnyja nam teksty susiednich nacyjaŭ. Miž tym, mnohija padziei interpretavalisia ŭ ich z pazicyi intaresaŭ ich nacyj, nie biełaruskaj.
U asnovie biełaruskaha pohladu na lubyja padziei musić lažać ich asensavańnie z punktu hledžańnia ździajśnieńnia nacyjanalnych metaŭ biełaruskaha ruchu.
Niedarečnymi vyhladajuć padkopy pad uźjadnańnie dźviuch častak Biełarusi, što supravadžajucca spasyłkami na parušeńnie mižnarodnaha prava Savieckim Sajuzam pry dałučeńni Zachodniaj Biełarusi da BSSR. Mižnarodnaje prava naohuł nie praduhledžvała nacyjanalnaha adzinstva dla biełarusaŭ — voś horkaja iścina, a mižnarodny kantekst amal zaŭsiody vymahaje ekstraardynarnych zachadaŭ dziela ŭźjadnańnia padzielenych narodaŭ ci dasiahnieńnia niezaležnaści. Na šlachu bieździaržaŭnych narodaŭ zaŭsiody stajać normy mižnarodnaha prava. Jano darma što zaviecca miž‑narodnym, na spravie jość miž‑dziaržaŭnym i aryjentavanym na ŭžo isnujučyja dziaržavy. Damahčysia nacyjanalnaj niezaležnaści ci abjadnać raździeleny miežami narod možna tolki nasupierak isnujučaj sistemie.
Dziadoŭskija ž uspaminy pra «rajskija» polskija časy nahadvajuć nastalhiju pa SSSR
dy ahulnuju schilnaść asobaŭ starejšaha vieku ličyć, što lepšaje zastałosia ŭ minułym. U realnaści Varšava zachoŭvała kresy adstałym, ahrarnym krajem.
Karotkačasovy roskvit biełaruskaj hramadzianskaj supolnaści ŭ Zachodniaj Biełarusi 1920‑ch (Taraškievič, Stankievičy, Łuckievič, biełaruskija himnazii) supaŭ z uźlotam mastactvaŭ (Sierhijevič, Drazdovič, Tank, Arsieńnieva, Alachnovič). Adnak heta byŭ tolki momant, jaki źmianiŭsia adkryta kałanizatarskaj palitykaj.
Adnak nie treba pieranosić na siońniašniuju demakratyčnuju i pluralistyčnuju Polšču vinu za šavinistyčny režym II Rečy Paspalitaj i jakimści čynam atajasamlivać ich. Heta — dźvie roznyja krainy i dziaržavy.
Ciapier užo niavažnyja matyvy savieckaha kiraŭnictva padčas uviadzieńnia vojskaŭ u Zachodnuju Biełaruś i Ukrainu, važnyja nastupstvy — sučasnaja Biełaruś ad Homiela da Hrodna.
Časta kažuć, što taja BSSR była, maŭlaŭ, «niesapraŭdnaj» dziaržavaj biełaruskaha naroda. Ale biassprečna: niahledziačy na vielizarnyja palityčnyja prablemy ŭ BSSR, u joj było šmat kardynalnych pieravahaŭ u paraŭnańni z tym stanoviščam, u jakim znachodzilisia biełaruskija ziemli pad Polščaj. U ramkach SSSR/BSSR biełarusy mieli asobnuju administracyjnuju i haspadarčuju adzinku z etničnaj nazvaj «biełaruskaja», dzie ŭłada pastupova pierajšła da miascovych elitaŭ.
U BSSR byŭ tatalitaryzm, ale isnavała adukacyja pa‑biełarusku. U Polščy na 1939 hod usie biełaruskija škoły byli začynienyja.
Biełarusy stracili svabody i zapłacili kryvavuju canu stalinskamu režymu, apynuŭšysia ŭ SSSR, ale jak nacyja vyjhrali. Nacyjanalnaje adzinstva jość adnoj z metaŭ nacyjanalnaha ruchu, pobač z dasiahnieńniem niezaležnaści ŭ ramkach ułasnaj dziaržavy. Tamu ŭ jakoj by formie ni adbyvałasia ŭźjadnańnie 1939 hoda, dla biełarusaŭ jano mieła stanoŭčaje značeńnie.
Razmovy, što abjadnańnie było «niapravilnym», — pustaparožnija. Inakšym abjadnańnie być prosta nie mahło ŭ varunkach taho času. Jano ž i naohuł mahło nie adbycca. Prykładaŭ tamu bahata pa śviecie (Irłandyja, Azierbajdžan, Kurdystan).
Trahičnaja sutnaść palityki palahaje ŭ tym, što jana ździajśniaje našyja mary ŭ niečakanych i niepryjemnych nam formach. Abjadnoŭvaje biełaruskija ziemli kramloŭski dyktatar, vajujuć suprać polskaha režymu kamunisty, a pieršym prezidentam niezaležnaj Biełarusi stanovicca Łukašenka. Ale heta i jość palityka jak takaja, i tolki jana maje značeńnie dla losu narodaŭ. I nastupstvy jaje ŭ kančatkovym vyniku važniejšyja za namiery.
***
Siarhiej Bohdan, mahistr palityčnych navuk. Siabar Instytuta palityčnych daśledavańniaŭ «Palityčnaja śfiera».
