Hutarka pra padziei ŭ Kyrhyzstanie z uschodaznaŭcam Siarhiejem Bohdanam.
«Naša Niva»: Čamu piać hadoŭ nazad i siońnia my nazirajem praktyčna adnolkavyja situacyi na vulicach Biškieka?
Siarhiej Bohdan: My budziem nazirać padobnaje i paźniej. Usio heta źviazana sa słabaściu kirhizskaj dziaržavy.
Toje, što my bačym siońnia ŭ Biškieku, układvajecca ŭ scenary raźvićcia krain čornaj Afryki. Kali sychodzić kałanizatar, palityka jakoha była zasnavanaja na hvałcie, razam ź im sychodzić i stabilnaść. Kyrhyzstan z usich siarednieazijackich krain byŭ najmienš padrychtavany dla funkcyjanavańnia madernovaj dziaržavy. U Kyrhyzstanie adsutničaje jakaja b to ni była ijerarchičnaja struktura ŭłady. Miascovaje nasielnictva da savieckaha času isnavała ŭ plemiannym stanie. U kirhizaŭ nikoli nie było svajho chana ci niejkaha viarchoŭnaha pravadyra. Jak vynik usio hetaj niecentralizavanaści dziaržavy — častyja plemiannyja vojny.
«NN»: Čamu Kyrhyzstan źjaŭlajecca samaj rusifikavanaj dziaržavaj Siaredniaj Azii?
SB: Jany paprostu nie byli padrychtavanymi da prychodu kvazizachodniaj impierskaj kultury, što išła z Rasii. Uźbieki supraciŭlalisia. Navat kazachi paśla peŭnych parazaŭ zmahli madernizavacca. Dla mianie tut peŭnym prykładam jość kirhizski piśmieńnik Čynhiz Ajtmataŭ, jakoha možna ličyć uzoram rusifikacyi. Jon napisaŭ cudoŭnyja tvory, ale adnačasova tak i nie ŭźniaŭ prablemu rusifikacyi Kyrhyzstana. Naprykład, u kazachaŭ jość Ałžas Sulejmienaŭ, jaki pastaviŭ hetyja pytańni ŭ knizie «Az i Ja».
«NN»: Razam z tym, Kyrhyzstan źjaŭlajecca samaj demakratyčnaj krainaj rehijona. Čamu?
SB:
Kyrhyzstan byŭ samym demakratyčnym tamu, što heta samaja słabaja dziaržava ŭ Centralnaj Azii. Termin failed state («dziaržava, što nie adbyłasia») možna ŭžyvać i ŭ dačynieńni da Kyrhyzstana. U najbližejšy čas jon moža stać rehijonam palityčnaj i ekanamičnaj niestabilnaści, złačynnaści, halečy.
«NN»: Hvałtoŭny zachop ułady nakolki charakterny dla centralnaazijackaha rehijona?
SB: Zusim niecharakterny. U Turkmienistanie ŭžyli pieravarot unutry režymu, u častcy elity. Va Uźbiekistanie daminujuć relihijnyja matyvy procistajańnia. Tadžykistan — kłanava-relihijnyja. U Kyrhyzstanie ŭ niejkaj stupieni možna havaryć pra viartańnie trajbalizmu — mižplemiannoj varožaści.
«NN»: Supraćstajańnie poŭnačy i poŭdnia sapraŭdy tak aktualnaje dla Kyrhyzstana, ci heta nadumana ŚMI?
SB: Tam niama kansalidacyi nacyi, niama łajalnaści da dziaržavy. Mnie Biškiek čužy — ja jaho rabuju. Ludzi nie myślać katehoryjami nacyi. Jany myślać katehoryjami plemia, kłana, siamji. Darečy, va ŭsioj Centralnaj Azii možna pačuć praklony ŭ bok Stalina za advolna praviedzienyja miežy pamiž dziaržavami. Tamu i miž krainami isnuje napružanaść. U Biełarusi i Ukrainy taksama jość peŭnyja pytańni pa miažy, ale našy krainy dastatkova daviarajuć adna adnoj, kab nie ŭstaloŭvać miny na hranicy. A Uźbiekistan i Kyrhyzstan — nie. Patencyjna heta moža być vielmi niebiaśpiečny rehijon śvietu.
«NN»: Jakuju rolu ŭ kirhizskim hramadstvie adyhryvaje isłam?
SB: Najmienšuju ŭ Centralnaj Azii. Isłam jość tolki naminalnym vieravyznańniem kirhizaŭ, ale nie źjaŭlajecca jakim-niebudź vyznačalnym palityčnym čyńnikam, čaho nie skažaš pra Uźbiekistan i Tadžykistan. Relihija — heta pieršy krok, jaki razburaje plemiannuju identyčnaść. Druhim krokam jość madernizacyja.
«NN»: Nakolki važny ŭ Kyrhyzstanie čyńnik Rasii?
SB: Vielmi važny. Heta taja vonkavaja siła, jakaja moža być zacikaŭlenaja ŭ strukturnych pieraŭtvareńniach kirhizskaj dziaržavy. Jość jašče Kitaj, ale jon chutčej dziejničaje tam u ekanamičnaj śfiery. U Kyrhyzstanie samyja mocnyja prarasijskija pazicyi. Susiedzi zaŭsiody zakidvali kirhizam heta. Rasijskija ŭłady zacikaŭlenyja ŭ stvareńni ŭ Kyrhyzstanie nadziejnaha płacdarma ŭ Azii. Tamu ŭ intaresach Rasii ŭstalavańnie ŭ Biškieku bolš-mienš stabilnaha režymu.
Ludzi, jakija pryjšli ŭ 2005 hodzie na miesca kamandy Akajeva, časta mieli dosyć kryminalnyja ŭchvatki. Toj ža Bakijeŭ spakojna moh razmaŭlać na fieni. Urad Bakijeva prosta chacieŭ zarabić, uchapić hrošaj. Tamu jamu spakojna ŭdavałasia damaŭlacca i z amierykancami. Napeŭna, dla Rasii heta byŭ nie samy lepšy varyjant.
«NN»: Jaki los moža čakać Kyrhyzstan bližejšym časam?
SB: Niestabilnaść i asłableńnie dziaržavy. Tut šmat što budzie zaležyć ad vonkavaha faktaru. Ci budzie vyhadna ŭkładvać u Kyrhyzstan resursy, ci apraŭdaje meta srodki?
Dumaju, resursy buduć niedastatkova vialikija, kab zabiaśpiečyć narmalnaje funkcyjanavańnie dziaržavy, kab dzieci elemientarna chadzili ŭ škołu. Faktyčna, Kyrhyzstan staŭ pieršym failed state na terytoryi byłoha SSSR. Šmat chto dumaŭ, što im stanie Tadžykistan. Ale, dziakujučy mocnaj nacyjanalnaj identyčnaści tadžykaŭ, dziaržava praciahvaje funkcyjanavać, niahledziačy na tatalnuju haleču. Nie fakt, što ŭ Kyrhyzstanie tak budzie zaŭsiody. Ale chto viedaje, kali strukturnyja pieramieny mohuć pryjści ŭ Respubliku Konha? Toje ž i z Kyrhyzstanam.
