21 lutaha ŭ śviecie adznačajecca Mižnarodny dzień rodnaj movy. Jon byŭ abvieščany JUNESKO 6 hadoŭ tamu. Ź inicyjatyvaj uvieści taki dzień vystupiŭ Banhładeš. 21 lutaha 1957 hodu, adstojvajučy prava vučycca na rodnaj movie, tam zahinuli piać studentaŭ.
Mnohija tysiačy našych surodzičaŭ chočuć zahavaryć pa-svojmu, ale nia mohuć. Prablema pierachodu pieradusim psychalahičnaja. My pasprabavali padsumavać paśpiachovy dośvied viartańnia da svajoj movy i vypracavać techničnyja rekamendacyi, jak heta robicca. Piša Siarhiej Bohdan.
1. Pačynajcie z asobnych
biełaruskich słovaŭ i vyrazaŭ u svajoj rasiejskaj havorcy. Skažam, ź «dziakuj — kali łaska», ale ni ŭ jakim razie nie kažycie hetych słovaŭ śmiecham. Usio pavinna krychu nahadvać sytuacyi z tvoraŭ klasyčnaj rasiejskaj litaratury, dzie hieroi, kab padkreślić dumku, vykarystoŭvajuć francuskuju movu, havoračy zbolšaha pa-rasiejsku. Ničoha nienarmalnaha ŭ źmiašeńni movaŭ niama, tamu nie paddavajciesia na najezdy, maŭlaŭ, davaj razmaŭlaj na niejkaj adnoj movie.
2. Kińcie pustyja
dyskusii ab tym, čamu nam varta razmaŭlać pa-biełarusku i čym biełaruskaja mova lepšaja albo horšaja. Heta biessensoŭnyja sprečki. Biełaruskaja mova lepšaja, bo jana našaja i nam jaje daŭ Boh. Heta — najlepšy i adziny arhument. Zapomnicie: vybar movy — heta aksijoma, a nie tearema. U sprečkach pra vykarystańnie taje ci inšaje movy nia moža być lohiki, a racyjanalnyja arhumenty nia mohuć być vyčarpalnyja. Hłupstva — paraŭnoŭvać movy bahaćciem leksyki, staražytnaściu i inšymi subjektyŭnymi kryterami. Sproby davieści, što «biełmova nia horšaja za…» abo «nia mienš miłahučnaja, jak…» śviedčać tolki pra najaŭnaść kompleksu niepaŭnavartaści. Adnačasova barani vas Boža abražać pry tym inšuju movu. Nie prypadabniajciesia da apanentaŭ u ich dzikunstvie. My zmahajemsia nia suprać rasiejskaj movy, a za pravy biełaruskaj movy. Za svaju hodnaść.
3. Nie śpiašajciesia i pašyrajcie
sferu svajho maŭleńnia pa-biełarusku pastupova, kab nie traŭmavacca, šukajučy adnadumcaŭ. Pry pierachodzie na biełmovu vy mianiajecie svoj śviet. Pierachodziačy na inšuju movu, vy mianiajecie niešta bolšaje, čym movu — vy pieraradžajeciesia jak čałaviek. Niaredka pry takim pierachodzie ludzi pieražyvajuć svajho rodu duchoŭnaje vyzvaleńnie, ačyščeńnie ad minułaha. Pierajści da ŭniversalnaha ŭžyvańnia biełmovy va ŭsich sferach imhnienna nia ŭdasca. U niekatorych vuzkaspecyjalnych sferach vy naahuł nia zmožacie hetaha zrabić da skančeńnia maralnaha pieravarotu ŭ hramadztvie. Vyjście ŭ tym, što, navat pracujučy z rasiejskamoŭnymi dakumentami i specyfičnymi technalahičnymi pytańniami, vy možacie vykarystoŭvać biełmovu ŭ niefarmalnaj kamunikacyi z kalehami (abmiarkoŭvajučy tyja samyja dakumenty). Vaš štodzionny deviz — rabi choć štości. Sapraŭdy, što zaminaje vam ustalavać na pracy tuju ž biełaruskamonuju internet-prahramu «Opera» ci pastavić biełmovu ŭ naładkach «Huhłu»? Heta ž našaja kraina, davajcie ŭstanovim u joj svaje paradki. Adciemicie, što samy efektyŭny sposab dziejańnia — heta taki, pry jakim vidočnyja tolki jaho vyniki, ale vinavatych znajści niemahčyma. Tamu štodnia niezaŭvažna padkopvajciesia pad isny moŭny režym.
4. Pierachodziačy na rodnuju
movu i źmianiajučy svoj śviet, źviarniciesia da tych rečaŭ, jakija vas atačajuć. Pačniom z televizara i radyjo. Pakul što biełaruskaha TB niama, a biełaruskaha radyjo niašmat — chiba što «Svaboda», vatykanskaje i inšyja drobnyja stancyi. Vyjście ŭ tym, što kali dahetul vy daviedvalisia pra naviny ŭ śviecie z rasiejskamoŭnaha TB ci radyjo, dyk uraŭnujcie hety ŭpłyŭ rasiejskaj movy ŭ svaim žyćci niejkaj inšaj movaj. Pačnicie słuchać/hladzieć niešta na luboj inšaj movie, jakuju vy razumiejecie. Dla ŭsich paspalitych biełarusaŭ heta moža być ukrainskaja mova, a dla vielmi mnohich — polskaja. Kali ž nijakich mahčymaściaŭ dziela taho ŭ vas niama, dyk zamianicie hadzinu siadzieńnia pierad elektronnymi ŚMI čytańniem i staŭciesia da hetaha, jak da važnaha zaniatku. Pierahledźcie i toje, što vy čytajecie, pieraaryjentavaŭšy ŭsio, što mahčyma, na biełaruskamoŭnyja vydańni. Viadoma, heta nie pavinna iści na škodu vašym prafesijnym zdolnaściam — što zrobiš, kali padručnik radyjotechniki ŭ nas isnuje pakul tolki pa-rasiejsku.
5. Niemahčyma imhnienna
avałodać movaj, i vam spačatku budzie brakavać našych słovaŭ dla aznačeńnia mnohich rečaŭ. Nie biantežciesia, a prosta vykarystoŭvajcie rasiejskija słovy. Ničoha zahannaha ŭ vykarystańni zamiežnych słovaŭ, pakul brakuje svaich, niama. Mnohich zabaŭlaje zvyčka kaŭkaskich i siarednieazijackich narodaŭ byłoha Sajuzu ščodra pierasypać rasiejskimi terminami svaju havorku. Časam u joj ad rodnaj movy zastajucca tolki dziejasłovy-źviazki, prymietniki dy słužbovyja słovy (jak vam «riehistracija dar rajotdieł»?). Akurat takoje juzańnie słovaŭ imperskaj movy kalanizavanymi dazvoliła im zachavać svaju identyčnaść, tady jak biełarusy, pazbaŭlenyja imperskaj praktykaj mahčymaści kazać usio-usio-usio pa-svojmu, pierachodzili na «bahaciejšuju» rasiejščynu.
Kali dla niejkaj rečy vy nia možacie znajści ŭ słoŭnikach adpaviednaj biełaruskaj nazvy, dyj stvarycie svajo słova — viadoma, kali vam toje samo idzie ŭ hałavu. Zajmajciesia tolki tym, što prychodzić vam samo saboju. Pry tym nie źviartajcie ŭvahi na akademičnyja kanony, ale tolki na padstavovyja normy biełmovy (aby «r» nie było miakkim). Akademičnyja kanony, słoŭniki i hramatyki fiksujuć movu i dazvalajuć uparadkavać litaraturnuju movu, heta praca movaznaŭcaŭ, jakija z akijanu raznastajnaści narodnych havorak stvarajuć movu, zrazumiełuju dla ŭsich. U vas bolš ścipłaja zadača — razmaŭlać pa-svojmu, a nie zajmacca movaznaŭstvam. Kali siońnia vašaje maŭleńnie nie adpaviadaje jahonym normam, dyk heta nia vašaja prablema. Kali vy praciahniecie razmaŭlać pa-svojmu dastatkova praciahły čas, dyk nieŭzabavie vašyja navatvory stanuć akademičnaj normaj. Niama ničoha bolš krochkaha za abjektyŭnuju realnaść i akademičnyja kanony.
6. Zrazumiejcie roźnicu
pamiž hutarkovaj i litaraturnaj movaj. Akademičnyja kanony isnujuć dla litaraturnaj movy. Kali vy chočacie napisać artykuł ci raman, jaki b zrazumieli ŭsie surodzičy, tady vy sapraŭdy musicie trymacca ahulnanacyjanalnaha kanonu litaraturnaj movy. Ale ŭ razmovie z svajakami niama ničoha bolš dziŭnaha, čym razmaŭlać «pa-hramatyčnamu». Tamu śmieła ŭžyvajcie navatvory, kali možacie, prysabiečvajcie lubyja vyrazy i słovy z usich mahčymych krynicaŭ. Pamiatajcie, što u vašaj miascovaści abaviazkova jo svoj dyjalekt, i kali vy zahavorycie bližej da jaho, vaš patryjatyčny namier budzie lepš zrazumiety ŭ siamji, čym kali vy raptam pasprabujecie biełarusizavać svaju siamiejnuju kamunikacyju praz čystuju litaraturnuju movu, jakaja ŭ vačach vašych svajakoŭ budzie dzivactvam, «movaj piśmieńnikaŭ». Heta nia tak składana, jak spačatku zdajecca. Sprava ŭ tym, što ŭ mnohich rajonach našaj krainy ludzi «pamiž svaimi» i ciapier havorać na svajoj movie, ale nie atajasamlivajuć jaje ź litaraturnaj biełaruskaj movaj.
7. Adradžajcie spačatku
hetuju «svaju movu», a paśla ŭžo litaraturnuju. Prykra, ale i siońnia mnohija farmalna biełaruskamoŭnyja surodzičy havorać u chacie ź siamjoj pa-rasiejsku. To j nia dziva. U hramadztvie jany karystajucca ahulnapryniataj biełaruskaj litaraturnaj movaj, ale, identyfikujučy jaje jak niešta aficyjna-hramadzkaje, jany i ich siamja nie karystajucca hetaj biełaruskaj litaraturnaj movaj doma. Takoje stanovišča fatalna adbivajecca na tryvałaści pazycyjaŭ našaje movy. Pieršasnaj zadačaj dla ŭsich jość admaŭleńnie ad rasiejskaj movy u chacie, va ŭłasnaj siamji.
8. Vaša mova — heta samo saboju najlepšy
srodak pierakanać vašych niebiełaruskamoŭnych apanentaŭ. Zapomnicie: usie Boskija pravy i zakony (kancepcyi naturalnych pravoŭ — dla liberałaŭ i ateistaŭ) na našym baku, jak biełaruskamoŭnych. Vam niepryjemna, što z vami razmaŭlajuć nie na vašaj movie, chacia pavinny? Nie pierajmajciesia. Chaj im budzie niazručna i dyskamfortna ad taho, što vy ź imi havorycie pa-biełarusku. Stvarycie niazručnaść tym, chto pahražaje vašym intaresam. Pačnicie ćviorda razmaŭlać ź imi pa-biełarusku. Jany chočuć pastavić siabie vyšej za vas, chaj ža adčujuć nižejšaść svajoj pazycyi, chaj im stanie niajomka za svaju nieadukavanaść! Vy pabačycie, što mova — heta zbroja. Dyk uzdymicie ž jaje i nastupajcie pry jejnaj dapamozie na vašaha niebiełaruskamoŭnaha vizavi.
9. Našaja mova siońnia
ŭžo nia tak ciesna źviazanaja z peŭnymi palityčnymi pohladami («nia jość BNFaŭskaj»), jak raniej. Biełaruskamoŭnych ludziej bolšaje kožny dzień, i pradstaŭniki savieckaj nacyi za movu ŭžo prynamsi nie rašajucca abražać. U toj samy čas biełaruskamoŭnamu čałavieku viery zazvyčaj dajuć bolej, što spryjaje ŭ mnohich žyćciovych spravach. Da hetaha dadajecca salidarnaść usich biełarusaŭ, i hetaja supolnaść, pašyrajučysia, u budučym stanie asnovaj novaje Biełarusi. My ludzi budučyni ź niesavieckaj, utulnaj i ŭśmiešlivaj Biełarusi. Tam, dzie my ŭsie budziem spadarami i spadaryniami, a nie «muščynami» i «ženščynami». Tamu apošni zapaviet — budźcie aptymistami. Kali navat pry nikčemnych srodkach my ŭsiaho za dziesiacihodździe damahlisia takoha vielizarnaha prahresu, dyk našaja kančatkovaja pieramoha sapraŭdy blizkaja.
Nie źjaŭlajučysia movaznaŭcam, ja zychodziŭ u hetych paradach vyklučna z praktyčnych mierkavańniaŭ i realnaha dośviedu. Niapravilna z tearetyčnaha punktu hledžańnia? Zatoje vyprabavana ŭ žyćci.
Maładečna
