Tadevuš Havin byŭ u šerahu nievialikaha koła asobaŭ, jakija ŭ 1988 hodzie stvaryli Polskaje kulturna‑aśvietnickaje tavarystva imia Adama Mickieviča ź jakoha paźniej paŭstaŭ Sajuz palakaŭ Biełarusi. Havin byŭ šmathadovym staršyniom najbujniejšaj arhanizacyi polskaj mienšaści ŭ Biełarusi, a ŭ vyniku jana stałasia najbuniejšym niedziaržaŭnym abjadnańniem na terytoryi ŭsioj respubliki.
Svaju apošniuju knihu, pryśviečanuju źniščeńniu ŭładami Sajuzu palakaŭ, aŭtar nazyvaje refleksijaj nad 17 hadami dziejnaści zasnavanaha im abjadnańnia.
T. Havin: Heta maje refleksii na tyja padziei, jakija adbyvalisia ŭ Sajuzie palakaŭ u 2005 hodzie, kali režym źniščyŭ niezaležnaść arhanizacyi.
Kali dziejnaść arhanizacyi była ciažejšaj, zaraz ci ŭ 1988 hodzie, jašče pry savieckaj uładzie?
T. Havin: Roźnica pamiž hetymi peryjadami napeŭna jość. Tady panavała savieckaja ŭłada, a zaraz ułada ŭ Biełarusi ŭ rukach adnaho čałavieka j krainaj jon kiruje pa‑dyktatarsku. Tady, jak heta nia dziŭna, było pracavać lahčej, bo raspadałasia savieckaja imperyja. Ciapier ža režym uzmacniajecca j usie jahonyja dziejańni skiravanyja na źnievaleńnie hramadzianskaj supolnaści, u tym liku j jaje polskaj častki.
Jak zaraz vy aceńvajecie dziejnaść Sajuzu? Heta vehietacyja ci narmalnaja dziejnaść?
T. Havin: Jana dziejničaje narmalna, chacia jość šmat pieraškodaŭ na šlachu narmalnaj pracy. Časta hetaja dziejnaść adbyvajecca ŭ padpolli. Tym nia mienš arhanizacyja nie paddałasia. Dziajnaść sajuzu zaraz — heta adnačasova j adradžeńnie polskaści j prybližeńnie demakratyzacyi Biełarusi.
Padčas samoha kanfliktu šmat u polskaj presie pisałasia pra kanflikt biełarusaŭ i palakaŭ. Dyk jak pa‑vašamu — heta sapraŭdy kanflikt pamiž narodami?
T. Havin:Heta kanflikt pamiž uładaju i čalcami Sajuzu palakaŭ. Kanfliktu pamiž palakami j biełarusami nie było, naadvarot u hetaj baradźbie biełarusy pastajanna padtrymlivali Sajuz palakaŭ.
Na sustrečy prysutničaŭ vajavoda Nižniaj Sylezii Kšyštaf Hželčyk, jaki zrešty byŭ i adnym z arhanizataraŭ sustrečy. Vajavoda moža pachvalicca nie tolki tym, što va Ŭrocłavie «kipić biełaruskaje žyćcio», ale j tym, što vajavodstva maje admysłovuju damovu ab supracy z Horadniaj.
K. Hželčyk: Urocłaŭ mieŭ i dalej maje farmalnuju partnersukuju damovu z Horadniaj. Ale dziejańnie hetaj umovy było prypynienaje ŭ suviazi z represyjami biełaruskich uładaŭ adnosna polskaj mienšaści. Niezaležna adnak ad hetaha praciahvajucca dosyć plonnyja kantakty pamiž žycharami abodvuch haradoŭ, heta realizujecca ŭ pieršuju čarhu dziakujučy dziejnaści niedziaržaŭnych arhanizacyjaŭ. Va Ŭrocłavie adbyvajecca Festyval biełaruskaj kultury ŭ jakim biaruć udzieł najlepšyja biełaruskija tvorcy, u našym horadzie vydajecca šmat knižak biełaruskich aŭtaraŭ na polskaj movie. Akramia taho my ŭtrymlivajem dobryja kantakty z pradstaŭnikami biełaruskaj apazycyi nu j viadoma Sajuzam palakaŭ na Biełarusi. Na žal u lipieni minułaha hodu ja asabista nia zmoh ujechać na Biełaruś. Biełaruskaja ambasada admoviła mnie ŭ vydańni vizy. Z taho, što mnie viadoma, hetaje rašeńnie było pryniataje ŭ suviazi z acenkaju maich raniejšych kantaktaŭ ź Biełaruśsiu.
Padčas prezentacyi knihi Tadevuša Havina adbyŭsia j nievialiki kancert haradzienskaha barda Viktara Šałkieviča. Hramadzianin Vialikaha kniastva Litoŭskaha, jak možna najlepš akreślić Viktara, nie zachacieŭ kazać pra prynaležnaść da biełaruskaj ci polskaj nacyi. Na jahonuju dumku heta nie tak istotna. Viktar Šałkievič adkazaŭ na niekalki pytańniaŭ Polskaha radyjo.
V. Šałkievič: Ja zaraz uspaminaju słovy Ježy Hiedrojcia jaki skzaŭ: Kali mnie budzie sumna być palakam, to ja pajdu da letuvisaŭ. Pakolki hetaje pytańnie vielmi sprečnaje, to ja pastaviŭ sabie zadańnie nikoli ŭ žyćci jaho nie ŭzdymać i nie adkazvać na jaho. Mnie absalutna blizkaja jak polskaja, tak i biełaruskaja kultura.
Ty daŭno ŭžo viedaješ Tadevuša Havina, jak ty asabista aceńvaješ jahonuju dziejnaść?
V. Šałkievič: Tadevuš — heta syn svajho času. Mnie b taksama było horka, kali b toje, što ja rabiŭ usio žyćcio ŭziało j lasnuła ŭ adzin momant. Da hetaha treba było być hatovym i možna było navat pradkazać. Mnie zdajecca, što kali čałaviek choča havaryć pa‑polsku dyk jaho nijakaja chalera nie prymusić, naprykład, chadzić na imšu pa‑biełarusku. Jość Respublika Biełaruś i isnujuć biełaruskija ŭstanovy. Jana sama siabie ŭmacniaje j budzie prasić kab u kaścioł uvachodziła biełaruskaja mova. Dzie ž heta bačna kab u Vuhorščynie słužyli pa‑słavacku. Vuhorcy taksama buduć zacikaŭlenyja ŭ tym, kab užyvańnie ich movy pašyrałasia. Tam dzie žyvuć palaki jany pavinny dabicca svajho j hvałtam nichto ničoha nie ŭvodzić.
Dyk u takim vypadku ci isnuje ŭvohule prablema Sajuzu palakaŭ na Biełarusi? Ci pieraśledujucca palaki jak mienšaść, ci, jak kaža Łukašenka, heta prablema hrupy hramadzianaŭ Respubliki Biełaruś?
V. Šałkievič:Nie adkažu na hetaje pytańnie, bo sapraŭdy hetym nie zajmajusia. U adroźnieńni ad palitykaŭ tvorcy nie viedajuć horšych ci lepšych časoŭ: ot sieŭ i napisaŭ. Im treba było pierš za ŭsio pamiž saboju damaŭlacca. Dva biełarusy, a ŭ vyniku try palityčnyja partyi, hetaksama adbyvajecca j u palakaŭ. Heta taki paradoks kali adnyja nie razumiejuć druhich, chacia j pieršyja j druhija chodziać da adnaho kaścioła j jaduć tyja samyja pielmieni.
Jašče ŭ hetym hodzie knižka Tadevuša Havina pabačyć śviet na biełaruskaj movie. Heta staniecca mahčymym dziakujučy namahańniam biełarusaŭ, jakija pražyvajuć na Biełastoččynie. Akramia taho planujecca vydańnie adnoj knihi ŭ jakoj buduć sabranyja ŭryŭki ź niekalkich pracaŭ Tadevuša Havina.
