Hałoŭnym vynikam prezidenckaj kampanii ŭ Rasii stała nie čakanaja pieramoha Pucina, a vializny ŭzdym hramadskaha ruchu, da jakoha dałučyłasia bolej za 20 tysiač čałaviek, što chacieli spraviadlivych vybaraŭ. Chto hetyja ludzi i čamu jany stali naziralnikami za vybarami?
Niekalki sotniaŭ čałaviek, pieravažna maładych, zaniali amal usie kresły ŭ vialikajŠmat chto ź ich trymaje ŭ rukach nievialikija daviedniki albo knihi, jakija raspaŭsiudžvajucca hramadskimi arhanizacyjami, što zajmajucca navučańniem naziralnikaŭ za vybarami. Za niekalki tydniaŭ da prezidenckich vybaraŭ 4 sakavika kursy pa nazirańni nabyli niečuvanuju papularnaść u vialikich rasijskich haradach. Pałova z prysutnych nikoli raniej nie byli naziralnikami, chacia niadaŭna i prajšli adpaviednyja kursy. Druhaja pałova za dzień da vybaraŭ vyrašyła atrymać adpaviednyja viedy, kab pajści na ŭčastki i pravieści tam u vychodny dzień minimum 16 hadzin.kanfierenc-zale hatela«Izmajłava-Vieha» na ŭschodzie Maskvy, dzie prachodzić Forum naziralnikaŭ.
Da trybuny Forumu vychodzić miłaja supracoŭnica mižnarodnaj arhanizacyi Transparency International Sofja Drabinskaja, jakaja na minułych parłamienckich vybarach niečakana dla siabie stała naziralnicaj na ŭčastku ŭ rodnaj škole.
«Ja vyrašyła stać naziralnikam za niekalki dzion da tych vybaraŭ. Prosta pajšła ŭ arhanizacyju „Hołas“ i zapisałasia na kursy», — kaža jana.
Takich, jak Sofja, u čas minułych vybaraŭ było niašmat. Jak kaža Alaksiej Zacharaŭ, adzin sa stvaralnikaŭ prajekta «Hramadzianin naziralnik», što taksama zajmajecca padrychtoŭkaj naziralnikaŭ, da dumskich vybaraŭ arhanizacyja navučyła 172 naziralnikaŭ. «I navat kali da nas prychodziŭ jašče chacia b adzin čałaviek, što žadaŭ vučycca, my vielmi radavalisia hetamu.
Pierad prezidenckimi vybarami prykładna 12 tysiač čałaviek prajšli našy kursy».
Prajekt «Rasvybary», stvorany viadomym błohieram i jurystam Alaksiejem Navalnym, padrychtavaŭ prykładna takuju ž kolkaść naziralnikaŭ. Inicyjatyva «Hołas», što akramia treninhaŭ stvaryła «Kartu parušeńniaŭ na prezidenckich vybarach», dzie kožny karystalnik sieciva moh paznačyć parušeńnie vybarčaha zakanadaŭstva ŭ lubym punkcie Rasii, maje jašče 10 tysiač naziralnikaŭ. Pry hetym nichto nie moža nazvać kolkaści tych, chto źbiraŭsia sačyć praź internet za 180 tysiačami
«Takoha nie było ŭ čas dumskich vybaraŭ. Tamu ja vielmi radaja, što stolki ludziej prychodziać na kursy i hatovyja nazirać». Cikaŭnaść da vybaraŭ takaja vysokaja, što ŭpieršyniu naziralniki źjaviacca na zakrytych učastkach — u turmach, špitalach i sanatoryjach. Spryjajuć hetamu i maskoŭskija znakamitaści: žurnalist Leanid Parfionaŭ i piśmieńnik Barys Akunin, što stvaryli jašče adnu naziralnickuju inicyjatyvu — Lihu vybarcaŭ. Parfionaŭ i Akunin sami padalisia ŭ naziralniki — pieršy na radzimie ŭ Čarapaŭcy.
Jak adznačaje Illa Bajkoŭ, pradstaŭnik sacyjalnaj sietki hramadzianskaha kantrolu grakon.org, što była stvoranaja vałanciorami litaralna za niekalki dzion da vybaraŭ,
pavodle sacyjałahičnych daśledavańniaŭ, kala 80% tych, chto zapisaŭsia ŭ naziralniki, zrabili heta nie praź niejkija palityčnyja prychilnaści, a kab dapamahčy pravieści spraviadlivyja vybary.
Bolšaść tych, chto staŭ naziralnikam na hetych vybarach, — zvyčajnyja ludzi, jakija raniej nikoli nie pahłyblalisia ŭ palityčnuju aktyŭnaść. Mnohija ź ich apošnija miesiacy nosiać biełyja stužki — simvał ciapierašniaha abudžeńnia hramadskaj śviadomaści ŭ Rasii. Ludziej sa stužkami možna lohka pabačyć na vulicach Maskvy, hetaksama jak i tych, chto pačytvaje ŭ mietro dapamožnik dla naziralnikaŭ asacyjacyi «Hołas».
Sofja ličyć, što «naša kraina i horad mocna źmianiłasia» paśla pieršych niaśmiełych pratestaŭ, što adbylisia adrazu paśla dumskich vybaraŭ u pačatku śniežnia 2011 hoda.Z taho času pazbaŭlenyja palityčnych łejbłaŭ aktyvisty zdoleli arhanizavać našumiełyja na ŭvieś śviet stotysiačnyja akcyi pratestu na praśpiekcie Sacharava i stvaryć žyvoje koła ludziej ź biełymi stužkami vakoł Sadovaha kalca, zamknuŭšy takim čynam centr Maskvy.
Mnohija z udzielnikaŭ hetych akcyj pryjšli na sustrečy naziralnikaŭ, padobnych da Forumu ŭ hateli
«Ad 8 ranicy da 8 viečara ŭčastak, dzie ja nazirała, byŭ davoli „dobry“. Vydatnyja kabinki dla hałasavańnia… Ja mahła bačyć usio, što adbyvałasia», — pryhadvaje Sofja svoj vopyt z papiarednich vybaraŭ.
«Ale ŭ 8 viečara, kali vybary skončylisia, pradstaŭniki ŭčastkovaj kamisii źniali svaje maski i pieratvarylisia ŭ zusim inšych ludziej. Na adnoj sa staronak knih, dzie padpisvajucca vybarcy ab tym, što jany atrymali biuleteń, byli pradstaŭlenyja podpisy člena kamisii. Adnolkavyja».A na nastupnuju ranicu ja pračnułasia i pabačyła na sajcie CVK, što za adnu z partyj na maim učastku prahałasavała našmat bolej ludziej, čym było zafiksavana ŭ čas padliku».«Paśla hetaha my pabačyli, jak robiacca ŭkidy biuleteniaŭ. Jany byli spresavanyja ŭ „katlety“ pa 50–60 štuk. Biuleteni tak i vyvalvalisia sa skryni: takimi vialikimi stosami.
Takija parušeńni: ukidy biuleteniaŭ albo prostaja falsifikacyja pratakoła, kali naziralniki bačać adno, a ŭ vyšejšyja instancyi pieradajecca inšaja infarmacyja, — vielmi raspaŭsiudžanyja i ŭ čas ciapierašniaha hałasavańnia na vybarach prezidenta. Časam naziralniki zaŭvažajuć hetyja parušeńni i pačynajuć pratestavać. U adkaz kamisija sprabuje pazbavicca ad niazručnaha naziralnika.
Naprykład,
u niekatorych miescach vybarčyja kamisii, jakija zvyčajna składajucca z nastaŭnikaŭ siarednich škołaŭ, padlivajuć u harbatu słabicielnaje, jakuju paśla prapanujuć vypić naziralnikam. Paśla takoha napoju naziralnikaŭ navat nie treba aficyjna vydalać z učastka — jany sychodziać sami.
Časam uźnikajuć navat pahrozy žyćciu naziralnika. «Kali da vas na ŭčastku padychodziać nieviadomyja ludzi i prapanujuć vyjści parazmaŭlać, nikoli nie zhadžajciesia — adrazu telefanujcie ŭ milicyju», — raić huru rasijskaha nazirańnia Hryhoryj Mielkańjanc, adzin sa stvaralnikaŭ asacyjacyi «Hołas».
Asacyjacyja adčuła vialiki presinh, kali pasprabavała arhanizavać paralelny padlik hałasoŭ vybarcaŭ. Jašče adzin prajekt asacyjacyi, «Karta parušeńniaŭ na vybarach», była zabłakavanaja ŭ čas minułych dumskich vybaraŭ
Paśla nazirańnia za vybarami «moj śviet pieraviarnuŭsia»
Da trybuny Forumu vychodzić Ilja Bajkoŭ. Jon raskazvaje pra toje, što ŭ śniežni zdoleŭ papiaredzić vialikuju falsifikacyju z ukidam biuleteniaŭ na ŭčastku, dzie byŭ naziralnikam. U vyniku kiroŭnaja partyja «Adzinaja Rasija» nabrała tam mieniej za 20% hałasoŭ. Zała ŭzryvajecca avacyjami.
Ale navat kali naziralniki zaŭvažajuć falsifikacyi, damahčysia admieny vybaraŭ na ŭčastku ci pierapadliku hałasoŭ amal nierealna.
«Kali ja pabačyła, jak prachodziać vybary ŭ majoj rodnaj škole, moj śviet pieraviarnuŭsia. Raniej ja vielmi naiŭna da hetaha staviłasia», — kaža Sofja.
«Ja vyrašyła padać u sud. Ale heta stała dla mianie vialikaj dylemaj: kali ja padaju ŭ sud na siabraŭ kamisii, to ja padstaŭlaju svaich byłych vykładčykaŭ. Ale maksimum, što jany mohuć atrymać, — heta ŭmoŭny termin. Tamu ŭ sud paśla doŭhich razvahaŭ ja ŭsio ž źviarnułasia».
Sprava ab ukidzie biuleteniaŭ na ŭčastku Sofji trapiła pad asabisty kantrol rady pa pravach čałavieka pry prezidencie Rasii.Ale praces ciahniecca ŭžo treci miesiac. Chacia asablivych spadzievaŭ na stanoŭčy jaho vynik Sofja nie maje: «Sudy dajuć sapraŭdy varjackija adkazy: kali my dakazvajem, što vynikovyja pratakoły hałasavańnia sfalsifikavanyja, sud vyrašaje, što kamisii prosta treniravalisia, stvarajučy padroblenyja papiery».
Užo ciapier prajekty, što zajmajucca nazirańniem za vybarami, kažuć pra «značnyja» parušeńni na vybarach prezidenta Rasii. Centralny vybarčy kamitet pad kiraŭnictvam Vitala Čurava abvinavačańni adkidaje i raić źviartacca ŭ sud. Adnak tyja, chto zajmajecca navučańniem naziralnikaŭ, ličać, što ich sprava patrebnaja i navat «zastaniecca ŭ historyi». Šancy na heta sapraŭdy vialikija. Pavodle roznych dadzienych, na 95 tysiač rasijskich vybarčych učastkaŭ 4 sakavika vyjšła bolej za 80 tysiač naziralnikaŭ ad kandydataŭ i niezaležnych arhanizacyi (apošnija — jak žurnalisty). U bujnych haradach na adnym učastku znachodzicca ŭ siarednim pa 4 naziralniki.
«Toje što my robim, uvojdzie va ŭsie histaryčnyja padručniki, — kaža Alaksiej Zacharaŭ z „Hramadzianina naziralnika“, źviartajučysia da tych, chto pryjšoŭ na Forum. — I prysutnyja tut buduć raskazvać svaim dzieciam i ŭnukam, jak udzielničali ŭ hetym pracesie».
Chacia ŭsio ž bolšaść ludziej idzie nazirać ź inšaj metaj. Zvyčajnym ofisnym supracoŭnikam prosta cikava na svaje vočy pabačyć toje, što adbyvajecca na ŭčastkach. Pra heta kaža i
Dziaŭčyna, što była z Daniłam na adnym učastku i taksama trapiła pad haračuju ruku nieviadomych u cyvilnym, — Liza Klimovič, — kaža, što «daŭno zrazumieła, chto taki Pucin. Ale raniej ja dumała, što ja adzinaja ŭ Rasii viedaju pra jaho sutnaść. Ciapier baču, što dakładna nie adzinaja».
«Ja vielmi radaja, što dałučyłasia da hetaha ruchu, — uśmichajecca Sofja. — I jašče natchnionaja: ciapier ja naziraju na ŭčastku, dzie jość usio dla zaviadzieńnia kryminalnaj spravy».
