«Na praciahu apošnich 150 hadoŭ siaredniaja temperatura na pavierchni hleby vyrasła bolš čym na paŭhradusa Celsija. Hetaja na pieršy pohlad nievialikaja źmiena vyklikała mnostva inšych, jakija mohuć upłyvać na žyćcio vidaŭ bolš za sam rost temperatury. Źmiena vilhotnaści i času praciahłaści paasobnych poraŭ hodu — tolki niekatoryja ź ich. Takim voś čynam hlabalnaje paciapleńnie ŭpłyvaje na evalucyjnyja mechanizmy», — śćviardžaje prafesar Artur Ŭejs i jahonaja hrupa z Kalifarnijskaha ŭniversytetu ŭ Irvinie (ZŠA).
Evalucyja kapusnych hałovaŭ
U ciaplicy daśledčyki ź Irvinu vysiejali pustazielle, što raście na palach, — palavuju kapustu, Brassica rapa. Nasieńnie kapusty źbirałasia ŭ dva peryjady. Častka — u 1997 h., niezadoŭha da taho, jak u Kaliforniju pryjšła zasucha, što ciahnułasia niekalki hadoŭ, a rešta — u 2004 h., užo paśla zasuchi. Potym nasieńnie kožnaj hrupy vysiejvałasia na roznych hradkach i palivałasia roznaj kolkaściu vady. Na adnoj hradcy kapusta rasła ci nie ŭ pustelnych umovach, a na inšaj — na padmokłaj hlebie. Akazałasia, što niezaležna ad vilhotnaści hleby raśliny, jakija vyrastali z nasieńnia, sabranaha paśla zasuchi, kvitnieli raniej i raniej vyrablali nasieńnie — «pryzvyčajenyja», što treba paśpieć, pakul hleba nia vysachnie ŭščent. Miž tym raśliny, jakija vyraśli z nasieńnia, sabranaha da zasuchi, kvitnieli paźniej, bo ich raniejšyja pakaleńni nikoli nie «padhanialisia» niespryjalnymi klimatyčnymi ŭmovami. Bolš za toje, kali raśliny, jakija «pozna kvitnieli», palivalisia aščadna, jany viali, pierš čym davali nasieńnie. U tych samych umovach tyja, što «kvitnieli raniej», vielmi dobra davali sabie rady.
Artur Ŭejs padličyŭ, što zasucha paskoryła hieneracyjny cykl palavoj kapusty na cełych 16 adsotkaŭ na praciahu ŭsiaho tolki siami kapusnych pakaleńniaŭ.
Navukoviec uznačalvaje inicyjatyvu «Project Baseline», što źbiraje, vysušvaje i zamarožvaje nasieńnie raślinaŭ Paŭnočnaj Ameryki. Zaanhažavanyja ŭ prajekt prytrymlivajucca dumki, što praź niekalki dziasiatkaŭ hadoŭ adny i tyja ž raśliny — prystasoŭvajučysia da klimatyčnych źmienaŭ — buduć mieć krychu inšy hienetyčny materyjał, čym ciapier. «Źmieny klimatu mohuć pryvieści da vybuchu evalucyi, a heta daje daśledčykam redki šaniec vyvučać hetyja pracesy amal systematyčna», — ličyć prafesar Ŭejs.
Chto nie prystasujecca, źniknie
Biezumoŭna, nia ŭsie źmieny ŭ pavodzinach vidaŭ źviazanyja z evalucyjaj. Častka ź ich — heta «elastyčnaść u adnym pakaleńni». Kali viasna pryjdzie chutčej, dyk chutčej zaćvituć krokusy. Kali leta budzie ciopłaje — chutčej saśpiejuć jabłyki i truskaŭki. Ale z Brassica rapa było inakš. Ich vehietacyja była vyrazna abumoŭlenaja raniejšymi pakaleńniami, što raźvivalisia ŭ suchich umovach. Navukoŭcy pierakananyja, što źmiena była zapisanaja ŭ hienach.
Za apošnija niekalki hadoŭ daśledčyki prykmiačajuć usio bolej takich vypadkaŭ. U Kanadzie niekatoryja vidy vaviorak raniej hadujuć patomstva, bo tolki tady ŭ ich jość šaniec nazapasić na zimu bolšuju kolkaść charčoŭ. Krychu ciaplejšyja zimy pierakanali ptušak vidu Sylvia atricapilla, jakija ŭ asnoŭnym žyvuć u Eŭropie i Paŭnočnaj Afrycy, źmianić svaje pieralotnyja zvyčki. Niekali jany, što nasialali paŭnočnyja ŭskrainy Eŭropy, zimavali ŭ Hišpanii, Partuhalii i Paŭnočnaj Afrycy. Adnak ź niejkaha času častka ich zastajecca na zimu na Brytanskich vyspach.
Ptušak, jakija adlatajuć u ciopłyja krainy, moža być z časam usio mienš. Tyja, što na svaje miescy hniezdavańnia pavinny dalacieć z poŭdnia, užo na pačatku novaha sezonu znachodziacca na stračanych pazycyjach. Tyja ž, chto zastajecca, mohuć vybrać sabie lepšaje miesca dla taho, kab źnieści jajki i vychavać ptušaniat. Jany taksama mohuć raniej pačać peryjad hniezdavańnia, a heta aznačaje, što, majučy lepšy dostup da ježy, jany vyroščvajuć macniejšaje patomstva.
Taksama mahčymy całkam inšy scenar. Dastatkova, kab kolki hod zapar zima była bolš maroznaj, čym zvyčajna, i tady papulacyja ptušak, jakija zastajucca ŭ Vialikabrytanii, pierastanie isnavać.
Kali vonkavyja faktary (naprykład, klimat) pastajannyja, evalucyja moža vielmi doŭhi peryjad «adbyvacca prychavana». Siońnia klimat ciapleje, a evalucyjny mechanizm ruchajecca ŭsio chutčej. Heta asabliva dobra bačna ŭ vypadku vialikich papulacyjaŭ i vidaŭ z karotkim hieneracyjnym cyklem. Kali źmieny klimatu buduć chutkija, inšyja vidy mohuć nie paśpieć źmianicca.
