Vyšejšaja atestacyjnaja kamisija zarezała dysertacyju historyka Iryny Kaštalan na temu «Štodzionnaje žyćcio biełaruskaha hramadztva (1944—1953)». Dziaŭčyna maje namier zmahacca za prava zajmacca navukaj, a nie maŭčać, jak robiać dziasiatki jaje kaleh u analahičnaj sytuacyi.
«Bačyć u stanoviščy sialan‑kałhaśnikaŭ niejki novy varyjant pryhonnaha prava niama nijakich padstaŭ. Z kałhasnaj vioski vyjšli mnohija vidnyja ludzi, honar armii, mastactva, rabočaha kłasu, majstry vysokich uradžajaŭ, udastojennyja zvańnia Hieroja Sacyjalistyčnaj pracy». Heta vytrymka z recenzii na «antysavieckuju» dysertacyju I.Kaštalan, ź jakoj jaje aznajomili napiaredadni pasiedžańnia Ekspertnaj rady VAKu 2 sakavika.
Irynu paŭščuvali za ačarnieńnie savieckaha minułaha, tendencyjnaść i skažeńnie faktaŭ. Recenzija ŭ cełym vytrymanaja ŭ duchu pryviedzienaj vyšej cytaty. Na pasiedžańni za mahčymaść prysudžeńnia navukovaj stupieni za dysertacyju prahałasavali 5 z 8 udzielnikaŭ Rady, pry hetym nie chapiła adnaho hołasu.
Varta adznačyć, što padčas hałasavańnia na Radzie pa abaronie pry BDU ŭ vieraśni minułaha hodu za dysertacyju spn.Kaštalan usie prysutnyja prahałasavali adzinahałosna.
Pradbačačy reakcyju VAKu, Iryna Kaštalan pa prapanovie navukovaha kiraŭnika źmianiła nazvu svajoj pracy, jakaja pieršapačatkova hučała, jak «Represiŭnyja faktary ŭnutranaj palityki SSSR i štodzionnaje žyćcio biełaruskaha hramadztva (1944—1953)», a taksama źmianiła akcenty ŭ pracy, zasiarodziŭšysia na panaramnym aśviatleńni paŭsiadzionnaha žyćcia biełarusaŭ u toj peryjad.
Heta nie ŭratavała jaje dysertacyi, bolš za toje – mienavita źmienu akcentaŭ i prypomnili historyku ŭžo ŭ druhim abzacy recenzii, faktyčna pryznaŭšy, što heta i zrabiła niemahčymym pryznańnie pracy. «Pieraličanyja ŭ dysertacyi publikacyi aŭtara (artykuły, tezisy) śviedčać ab tym, što jaje navukovyja intaresy fakusavalisia na raskryćci represiŭna‑prymusovaj funckcyi savieckaj dziaržavy ŭ Biełarusi 1944—53 hadoŭ. Z padobnaj farmuliroŭkaj svajoj temy jana mahła vychodzić na abaronu. Ale I.Kaštalan pajšła pa druhomu šlachu. Jana represiŭna‑prymusovuju funkcyju savieckaj sistemy pradstaviła jak hałoŭnuju, usioachoplivajučuju, sutnasnuju», – jak prysud, hučyć u recenzii Ekspertnaj rady.
Viedajučy kanservatyŭnaść padychodaŭ VAKu, materyjały dla pracy ŭ abychod zvyčajnaj praktyki daśledavańnia štodzionnaści I.Kaštalan źbirała ŭ pieršuju čarhu ŭ archivach, a nie z uspaminaŭ ludziej. Pry hetym jana karystałasia materyjałami z hryfam «zvyšsakretna» z Asobaha sektaru CK KPB.
«Mianie cikaviŭ razhlad historyi pieryjadu praz pryzmu paŭsiadzionnych prablem zvyčajnaha biełarusa, jakija mahli abjadnoŭvać roznych ludziej niezaležna ad ich pachodžańnia, hramadzkaha statusu i miesca žycharstva», – kaža daśledčyca.
Dakumenty Asobaha sektaru — nadzvyčaj bahataja krynica infarmacyi. U ich zafiksavanaja reakcyja zvyčajnych ludziej na dziejańni i rašeńni tahačasnaj ułady, ad vykazvańniaŭ i napisańnia skarhaŭ da ŭdziełu ŭ antysavieckim padpolli, aspekty štodzionnaści, jakija asabliva chvalavali savieckaje kiraŭnictva, zaznačaje I.Kaštalan.
U svajoj pracy daśledčyca razhledzieła paŭsiadzionnuju historyju biełarusaŭ u roznych aspektach. Tak, pakazany tradycyjnaja stratyfikacyja praz aśvietleńnie štodzionnaści kałhaśnikaŭ, rabočych i intelihiencyi, źjaŭleńnie ŭ hramadztvie novych hrupaŭ – frantavikoŭ, zdradnikaŭ, zachodnikaŭ i inš. Vyłučanyja historykam žyćciovyja stratehii pavajennych biełarusaŭ pradstaŭlajuć šyroki spektar pavodzinaŭ ad prystasavanstva da aktyŭnaha supraciŭleńnia savieckaj uładzie.
Razhledžanyja taksama najbolš istotnyja pytańni pobytavaj štodzionnaści – prablemy zabieśpiačeńnia praduktami, žyllom, prapiskaj, najbolš rapaŭsiudžanyja vidy złačynnaści, vyklikanyja paślavajennaj halečaj.
Taki padychod vyklikaŭ vielmi nervovuju reakcyju «źniešniaha» (vyznačaha VAKam) ekśpierta dysertacyi, što vyjaviłasia ŭ recenzii. Historyku jašče da taho, jak prezydyjum VAKu zaćvierdziŭ rašeńnie Ekspertnaj rady, prapanoŭvali «vybar»: jana musiła zabrać dakumenty, što dazvoliła b joj «vypravić pamyłki», albo časova zalehčy na dno, čakajučy zručnaha momantu.
Ciapier historyk rychtuje apelacyju ŭ VAK, jakaja musić być razhledžanaja na praciahu dvuch miesiacaŭ. «Budu naciskać na parušeńnie pracedury zabieśpiačeńnia roŭnych umovaŭ razhladu dysertacyj, nienavukovaść hetaj recenzii, tendencyjnaść jaje aŭtara», – kaža jana. U vypadku niaŭdačy z apelacyjaj zastajecca sud, jaki, adnak, moža admovicca ad razhladu spravy, kali paličyć hety vypadak navukovaj sprečkaj. Tak užo zdaryłasia z habrejami, što źviarnulisia ŭ sud z nahody vychadu sumna viadomaj knihi «Vojna po zakonam podłosti». Adnak u lubym razie Iryna nie źbirajecca spyniacca: «Treba baranić honar biełaruskaha historyka».
Tema represijaŭ cikavić Irynu Kaštalan daŭno, bo siarod jaje svajakoŭ jość represavanyja. U 1933 h. pradzied pa danosie byŭ asudžany za ŭdzieł u kaściolnym kamitecie i nie viarnuŭsia sa źniavoleńnia, a jaho siamja, u jakoj było dzieviaciora dziaciej, apynułasia na miažy vyžyvańnia. Bolš hłyboka hetaj tematykaj historyk zachapiłasia padčas pracy ŭ Archivie Najnoŭšaj Historyi. Praciahvała pracu ŭ hetym nakirunku ŭ časie vučoby i kiraŭnictva hramadzkim abjadnańniem «Historyka», adnoj z zasnavalnicaŭ jakoj była j sama.
Toje, što ciapier hetaja tema znachodzicca faktyčna pad zabaronaj, a taksama abychodžańnie z historykami, jakija chočuć bieź idealahičnych abmiežavańniaŭ abjektyŭna aśviatlać histaryčnyja prablemy, nie pakinuła Irynu Kaštalan raŭnadušnaj. «Budziem zmahacca za prava zajmacca navukaj», – kaža jana.
Historyk planuje pryniać udzieł u Arhkamitecie abarony niezaležnych historykaŭ, što ŭtvaryŭsia zusim niadaŭna i składajecca z apalnych historykaŭ, vyšturchnutych ź dziaržaŭnych navukovych ustanovaŭ. Instytut historyi – heta «załataja kletka» dla bolšaści jaho supracoŭnikaŭ, bo ŭtvoranaja tam systema prymušaje navukoŭcaŭ vybirać pamiž dziaržaŭnym žytłom, stałym zarobkam dy sumlennaj, biesstarońniaj pracaj, ličyć spn.Kaštalan. Na jaje dumku, stračvaje ad hetaha tolki biełaruskaja histaryčnaja navuka, bo talenavityja daśledčyki, vyšturchnutyja sistemaj, paśpiachova samarealizujucca za miažoj.
Iryna Kaštalan naradziłasia ŭ Miensku. Skončyła Biełaruski licej, histfak BDU, mahistraturu EHU, aśpiranturu histfaku BDU, čatyry hady ŭznačalvała moładzievaje hramadzkaje abjadnańnie «Historyka». Haduje dačku Karalinu.
