Kachanka atamana Dzierhača 7

Historyja hetaj dziaŭčyny zhubiłasia da pary ŭ hučnych palityčnych spravach mižvajennaha času. Sapraŭdnaje imia našaj hieraini — Hanna Antonaŭna Doŭhierd. U svaje 20 hadoŭ Hanna była najlepšaj vyviednicaj biełaruskaj partyzanki «Zialony Dub».

Pad imiem Maryi Kavalčuk Hannu viedaŭ eser-teraryst Barys Savinkaŭ. Na raźviedku ŭ saviecki Miensk jana chadziła jak Maryja Zajcava. Jak Hannu Tamašeŭskuju jaje apaznaŭ Kastuś Kiecka, aryštavany ŭ 1921 słucki paŭstaniec…

«Hanna Zajcava — luboŭnica Dzierhača (kiraŭnika „Zialonaha Duba“ — NS) — samaja advažnaja. Prabirałasia nieadnarazova ŭ Minsk, dzie dastavała kaštoŭnyja źviestki…», — pisaŭ pra jaje ŭ «Karotkim narysie dziejnaści „Zialonaha Duba“ za 1920–1922» dla śledčych HPU ataman Kruk, zielenadubiec, jaki pierabieh na saviecki bok ŭ 1922.

Historyja jaje karotkaha žyćcia znajšłasia na staronkach archiŭnaj krynicy pad nazvaju «Savinkaŭskija spravy». Na vokładcy paznačana «Špijonskaja hrupa ŭ horadzie Minsku» — «Zialony Dub». Piaty tom spravy — «ahienturny materyjał».

Takija krynicy redka traplajuć u ruki daśledčyka.

U 1921 h. savieckaja ŭłada jašče mieła niapeŭnyja pazicyi, a vižavańnie, ahienturnaja praca, daniasieńni rabilisia z mašynnaj dakładnaściu.

Pieršuju zhadku pra Hannu Doŭhierd sustrakajem u daniasieńni adnaho z ahientaŭ ČK, jaki padpisvaŭsia «Arcybašaŭ»,

ad 10 červienia 1921. Jon piša: «Pierad pierachodam miažy ŭ Radaškavičach ja paznajomiŭsia ź dziaŭčynaj, ahientam partyi „Zialony Dub“, niaviestaj Dzierhača. Jana ad Dzierhača viedała, što ja jedu ad Savinkava i maju dobryja adnosiny ź vierchavodami „Zialonaha Duba“… Ad jaje ja daviedaŭsia, što:

1. Da miažy kala Maładziečna majuć prybyć 6 tysiač paŭstancaŭ polskich ź Silezii;

2. 47-y polski kresovy połk budzie pieradadzieny zielenadubcam;

3. kamandzir 40 asobnaha bataljona vojskaŭ VČK nibyta ahient zielenadubcaŭ…»

Jašče Hanna raskazała, što

zaraz adbyvajecca kancentracyja ŭsich partyzanskich siłaŭ.

Jość spadzieŭ, što vojski Bałachoviča, internavanyja na terytoryi Polščy paśla «Paleskaha pachodu» 1920-ha, piarojduć da «Zialonaha Duba».

Na kaniec žniŭnia — pačatak vieraśnia 1921 kiraŭnictva savinkaŭskaha «Narodnaha Sajuza Abarony Radzimy i Svabody» razam z «Zialenym Dubam» płanavali paŭstańnie suprać savietaŭ.

Hałoŭnyja padziei musili razharnucca ŭ Biełarusi. Była stvorana sietka kamitetaŭ NSARS u Minsku, Homieli, Mahilevie, Barysavie, Ihumienie. «Zajcava» išła daviedacca pra hatoŭnaść minskich supołak da paŭstańnia, a zaadno zdabyć saviecki płan abarony horada… Kaho ž jana sustreła ŭ Radaškavičach?

Najchutčej, Stanisłava Hlinskaha — «krata», jaki «padkapaŭ» kamitet NSARS u Mahilovie. Hlinski, polski kamunist, z kanca 1920-ha byŭ pamočnikam načalnika pa ahienturnaj rabocie Asobaha adździeła balšavickaj 16-j armii (A 16-ja armija vykonvała funkcyi represiŭnaha orhana na terytoryi Zachodniaha frontu.) 29 žniŭnia 1921 (nazaŭtra paśla aryštu Hanny) Hlinski budzie ŭznaharodžany ordenam Čyrvonaha Ściahu za ŭdzieł u paśpiachovaj apieracyi pa likvidacyi «savinkaŭskich terarystaŭ».

U kiraŭnictvie savinkaŭskaha Sajuza i «ZD» Hlinskaha viedali jak čalca padpolnaj antysavieckaj arhanizacyi «Libieralnyja demakraty».

Viadoma, što «libieralny demakrat» z čekisckaj lehiendy sustrakaŭsia z pradstaŭnikom hienierała Bułak-Bałachoviča, abmiarkoŭvaŭ płany zachopu Minska, i navat, karystajučysia pierachoplenymi parolami, inśpiektavaŭ (!) bajavyja adździeły savinkaŭcaŭ i «Zialonaha Dubu».

Vierahodnaść, što mienavita ź im dziaŭčyna hulała pa Minsku, vialikaja. Ale adkul psieŭdanim «Arcybašaŭ»? Hlinski — varšaviak pa pachodžańni, a ŭ tyja hady vielmi papularnym u demakratyčnym asiarodku zamiežža byŭ rasiejski piśmieńnik Arcybašaŭ, aŭtar spačatku erotyčnych ramanaŭ, a potym vostrych antysavieckich artykułaŭ u savinkaŭskaj haziecie «Za Svobodu»…

Ahient Arcybašaŭ budzie prachodzić jak «Čorny» u daniasieńniach inšaha ahienta, jaki padpisvaŭsia O.K. Z. Čytajem «Ahienturnuju zapisku ad 25 žniŭnia 1921 pa spravie Hanny, jakoj čekisty dali mianušku „Pryhažunia“.

Bačna, što rychtavaŭ dakumient čałaviek z profiesijnym dośviedam. Jaki za carom, mahčyma, nasiŭ błakitny mundzir žandara:

„Pryhažunia“ pry Kieranskim žyła ŭ Kijevie, dzie paśle kastryčnickaha pieravarotu jaje baćku i brata rasstralali balšaviki. Paśla hetaha jana ŭciakła, pracavała ŭ padpolli i pry ŭźniknieńni va Ukrainie machnoŭščyny pracavała i słužyła ŭ bandzie Sakałoŭskaha i dalej pierajšła ŭ armiju Piatlury. Razam ź joj internavanaja. …pastupiła na słužbu da Savinkava. Dziaržmiažu ŭ Savieckuju Biełarusiju pierachodzić u 10-y raz…

Paśviedčańnie asoby nosić zaviazanym u vuzielčyk u kancy nasoŭki, u druhim kancy ŭ takim samym vuzielčyku majecca cyjanisty kalij, jaki jana napeŭna źbirajecca pryniać pry aryšcie. Chuścinku trymaje z pravaha boku za karsažam…

Choć nie admaŭlajecca ad śpirtnych napojaŭ, ale maralna nie sapsavanaja, pierakananaja prychilnica NSZRS i poŭnaja pomsty za rasstreł baćki i brata… Jaje zvarot da „Čornaha“, dumaju, supadzieńnie… U svaich dziejańniach śmiełaja, rašučaja, maje šyrokija znajomstvy ŭ Minsku, aściarožnaja…»

«Maryja Zajcava» pryjšła z Maładziečna. Miažu pierasiekła ŭ Kryčkach. Maja vioska Piatryški (stancyja Radaškovičy na maładziečnienskim kirunku) amal zrasłasia z Kryčkami. Dziaržaŭnaja miaža prachodziła pa linii sučasnaha čyhunačnaha pierajezdu. Z zachodniaha (polskaha) boku da Kryčak padychodziła daroha, absadžanaja dubami. Mahutnyja, pryhožyja, jany paznačajuć raniejšy šlach, pa jakim pryjšła naša hierainia.

U Maładziečnie ŭletku 1921 mieściŭsia Hałoŭny štab «Zialonaha Duba». Uzbrojenyja hrupoŭki kancentravalisia pamiž Maładziečnam i dziaržaŭnaj miažoj. Pra tyja časy načalnik Hałoŭnaha štabu «ZD», ataman Hrač (Uładzimir Ksianievič) napisaŭ u pakazańniach: «U Maładziečnie ŭžo ŭsie amal byli ŭ zbory: Dziarhač, Kasinski, Korč, Ivan Hustales, Branisłaŭ Rak, Ania ź siabroŭkaj, Kruk z žonkaj i dziciom, Sakałoŭ (Siamionaŭ)…

Pracy nijakaj. Žyli ŭ numary hatela „Vilnia“. Ania ź siabroŭkaj hatavali ježu».

Chłopcy hulali ŭ šachmaty, dyskutavali pa prablemach rielihii i viery.

Ania, treba dumać, u pierapynkach pamiž abiedami, chadziła ŭ raźviedku. Dziarhač z taho, što prynosiła kachanka, składaŭ infarmdaviedki dla Varšavy i sajuźnikaŭ z NSARS.

Polskaja cyvilnaja ŭłada staviłasia da ich varoža. Kamisar polskaj administracyi byŭ peŭny, što «hety štab arhanizuje i adpraŭlaje ŭzbrojenyja atrady pa 20–30 čałaviek za kardon, jakija ździajśniajuć uzbrojenyja napady na savieckija pahranpasty. Balšaviki ŭzdymajuć šum, što my parušajem Ryžskuju damovu». I hałoŭnaje, što pałochała polskija ŭłady — «…hety štab arhanizuje na našaj terytoryi bajavyja družyny, jakija majuć namier vystupić sa zbrojaj». Palaki abšukali toj samy pakoj u hateli «Vilnia». Znajšli instrukcyi dla načalnikaŭ partyzanskich adździełaŭ, abviestki ab źmienie ŭłady, likvidacyi savietaŭ na terytoryjach paŭstańnia, a taksama «Zahad № 1», jaki pahražaŭ fizičnym źniščeńniem kamunistam, jakija «u siemidzionny termin nie vyjduć z partyi». Dakumienty byli zavizavanyja kruhłaj piačatkaj z čerapam, skryžavanymi kaśćmi i tryma dubovymi listami… Z hetych daniasieńniaŭ možna ŭjavić, jakaja abstanoŭka była na saviecka-polskaj miažy ŭ kancy leta 1921-ha.

Tym časam Pryhažunia pasiabravała z Čornym, nie padazrajučy, što jon pracuje na ČK. Jak śviedčyła ahientura, Čorny pryjazdžaŭ na sustrečy z Hannaj na pary biełych koniej z ardynarcam (heta śviedčyć, što jon byŭ vialikim savieckim načalnikam). Jany hutaryli ŭ domie pa vulicy Staražoŭskaj, 21, dzie Hanna spyniłasia. Haspadar hetaha doma byŭ viadomy ČK pad mianuškaj «Dačnik». Tam

Čorny pieradaŭ Hańnie płan abarony Minska, skazaŭšy, što musić za jaho zapłacić.

Hanna paabiacała prynieści patrebnyja 100 tysiač savieckich rubloŭ zaŭtra jamu na kvateru — na Bahadzielnuju, 11. Zaadno paprasiła zdabyć bajavyja zahady pa Zachodnim froncie. Čorny pahadziŭsia i paprasiŭ 50 mikałajeŭskich piacisocienak (prykładna ŭ piać razoŭ bolej za pieršuju sumu).

Taksama padčas razmovy dziaŭčyna zhadała supracoŭnicu telehrafa Hannu Paŭłaŭnu, jakaja «pieradaje kožnuju telehramu ŭ dźviuch kopijach i łoŭka ŭskryvaje sakretnyja pakiety». Telehrafistku čekisty chutka znajšli. Śležka pakazała, što ŭsie zdabytyja joj materyjały pierapraŭlajucca za miažu ŭ Polšču.

Nazaŭtra, 27 žniŭnia, Hanna Doŭhierd pieradała Čornamu častku hrošaj i atrymała schiemu raźmiaščeńnia čyrvonych kala Mazyra. Taksama skazała jamu, što zaŭtra idzie pieški za miažu, pa reštu sumy.

Taksama Čorny zamoviŭ kakain, 4 aršyny siniaj dyjahanali, 5 funtaŭ šakaładu i paru butelek likiora- nabor dla amatara dobra pažyć.

Vyjšaŭšy ad Čornaha, jana nakiravałasia pa Preabraženskaj, Zacharjeŭskaj, praz Skvier i Haradski sad pa 2-j Špitalnaj i, abahnuŭšy horad, vyšła da svajoj kvatery na Staražoŭcy. Nabližałasia raźviazka.

Jana apisanaja ŭ «Dakładzie» apieratyŭnaha adździełu ČK ad 29 žniŭnia 1921. Śpiecsłužbisty sačyli za «Zajcavaj» ad samaha paroha i ŭziali za 18 viorst ad Minska, pa darozie ŭ Zasłaŭje. Zatrymali jaje nibyta «vypadkova», zaŭvažyŭšy nieparadak u dakumientach. Hannu pryvieźli ŭ Minsk u ČK. Usie ahienturnyja materyjały na jaje byli pieradadzienyja śledčamu Viźnieru.

Jość u spravie i «pratakoł asabistaha vobšuku», u jakim značycca, što «Zajcava Maryja była raspranutaja dahała i byŭ praviedzieny vobšuk, ale ničoha znojdzieny nie było».

Z ankiety, što zapoŭniła aryštavanaja, možna daviedacca, što Doŭhierd Hanna Antonaŭna — biełaruska. Naradziłasia 15 studzienia 1901. Baćki, Anton Leapoldavič i Michalina Ivanaŭna Doŭhierdy, žyli ŭ Vałynskaj hubierni. Baćka — miaščanskaha sasłoŭja, maci sa šlachty. Miescam naradžeńnia Hanna spačatku nazvała siało Rakicina Oŭruckaj vołaści Vałynskaj hubierni. Tam baćki mieli dva dachodnyja damy.

Na druhim dopycie dziaŭčyna skazała, što pachodzić ź vieski Vałoki Ašmianskaha pavieta Vilenskaj hubierni, achryščanaja ŭ kaściole Žałudova.

Adukacyju atrymała ŭ viaskovaj dvuchkłasnaj vučelni. Mieła bratoŭ Fielicyjana i Vitolda i siastru Jadvihu. Prafieśsija — polskaja ahientka (śledčy padkazaŭ, jak nazyvajecca jaje «rabota»). Miesca pracy — infarmacyjnaje biuro № 3, 2-hi adździeł Polskaha Hienieralnaha Štaba (vyviedka). Pa palityčnych pierakanańniach — «demakratka».

Z sudovaj spravy jasna, z kim Hanna sustrakałasia ŭ Minsku. Jaje haścinna pryniało hramadskaje abjadnańnie rupliŭcaŭ nacyjanalnaj spravy «Biełaruskaja chatka». Aktyvistam «Chatki» Teraŭskamu, Falskamu, Kubaru dastatkova było skazać: pryjšła ad Dzierhača, ich byłoha kalehi pa teatralnaj trupie.

Sa znakamitych asob u sudovym śpisie jašče i Jazep Losik, i Źmitrok Biadula. Na ich ščaście, Hanna da ich nie patrapiła. Losika nie było doma, a da Biaduli nie dastałasia, času nie chapiła.

Uładzimir Kubar, słužačy Minskaj hubcharčkamisii, adzin ź pieršych da kaho zavitała naša hierainia, pa ahienturnaj daviedcy «Bieły». Byŭ aryštavany 2 vieraśnia 1921 hoda. Na dopycie pakazaŭ, što znajomy ź Dzierhačom i Karčom, ź jakimi «słužyŭ pry Biełaruskim teatry» charystam.

Jon zapeŭnivaŭ śledčaha, što da paŭstancka-partyzanskaj spravy kulturnicki asiarodak nie maje nijakich adnosin: «hurtki majuć charaktar adradžeńnia biełaruskaj movy, historyi i kultury… narod Biełarusi vychavany ŭ rasiejskaj kultury i 9/10 rusafiły i ź biełaruskaj movaj nie mohuć prymirycca».

Cikava, što sam Kubar, u minułym matros Vołžskaj fłatylii, vajavaŭ suprać biełačechaŭ i Kałčaka, aktyŭna spryčyniŭsia da biełaruskaj spravy i, pa sutnaści, za jaje zahinuŭ.

Praź biełaruski teatr i kapełu Teraŭskaha ź Dzierhačom (Viačasłavam Adamovičam) byli znajomyja inšyja fihuranty pracesu.

Jak zhadavaŭ Usievaład Falski, Adamovič byŭ aŭtaram niekatorych pjes z riepiertuara teatru, a mianuška «Dziarhač» była jaho litaraturnym i sceničnym psieŭdanimam.

Na dopycie Falski sprabavaŭ zastupicca za Dzierhača. Śledčy ź jaho słoŭ zapisaŭ: «Zialony Dub» choć i biare ad palakaŭ srodki, ale maje svaje tajemnyja palityčnyja mety (uźjadnańnie Biełarusi), jakija ad palakaŭ chavaje».

Charystam byŭ i Mikałaj Kryvašein (kapitan Korč) — adjutant atamana Dzierhača. Praz Hannu jon pieradaŭ bratu Hieorhiju u Minsk skuranyja boty i prośbu dapamahčy joj. Heta ŭ jaho domie na Staražoŭcy Hanna spyniłasia, kali była ŭ Minsku.

Hieorhij, jaki zajmaŭ pasadu ŭ Raboča-sialanskaj inśpiekcyi Čyrvonaj Armii, zrabiŭ dla Hanny paśviedčańnie, prynios płany abarony Minska. U ahienturnych zvodkach prachodzić pad mianuškaj «Dačnik».

Pieršaja staronka archiŭnaj krynicy, z častkaj jakoj my paznajomilisia, utrymlivaje śpis tych, kaho sudzili praletarskim sudom. Usiaho 32 čałavieki. Da rasstrełu prysudzili piacioch:

«Kamiendantu Kamisii. Zhodna z pastanovaj kalehii ČKB ad 23 vieraśnia prapanujecca vam pryvieści ŭ vykanańnie prysud vyšejšaj miery pakarańnia — rasstreł nad nastupnymi asobami:

1. Zajcava Maryja Ivanaŭna, jana ž Doŭhierd Hanna Antonaŭna, v. Vałoki Ašmianskaha pavieta Vilenskaj hubierni, 20 hadoŭ, abvinavačvajecca ŭ prynaležnaści da arhanizacyi „ZD“ („Zialony Dub“ — NN) i špijanažy.

2. Teraŭski Uładzimir Vasiljevič (vykraślena).

3. Kryvašein Hieorhij Viktaravič, pražyvaje ŭ horadzie Minsku, 27 hadoŭ, adukacyja siaredniaja, abvinavačańnie toje ž.

4. Kubar Uładzimir Mikałajevič, pražyvaje ŭ horadzie Minsku, 36 hadoŭ. Abvinavačańnie toje ž.

5. Brujevič Hanna Paŭłaŭna, pachodzić: siało Rohina Rahačoŭskaha pavieta Mahiloŭskaj hubierni, 25 hadoŭ, telehrafistka. Abvinavačańnie toje ž.

Pra vykanańnie danieści nieadkładna».

Čaćviora ź piaci asudžanych byli rasstralanyja ŭ noč na 19 kastryčnika 1921.

Uładzimiru Teraŭskamu, viadomamu kampazitaru i chormajstru, paščaściła ŭratavacca. Śmiarotny prysud jamu, kłopatami A. Čarviakova, byŭ zamienieny na 5 hod kataržnaj turmy.

Ale ŭ 1938-m paźbiehnuć rasstrełu nie ŭdałosia. Na dopycie praz 17 hod jamu nahadali pra byłoje znajomstva z raźviedčycaj «Zialonaha Duba» Hannaj Doŭhierd.

Nina Stužynskaja

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru «Našaj Nivy» ŭ TH