Kałaž Viačasłava Dzijanava.
Litaraturaznaŭca Cichan Čarniakievič, pabačyŭšy vypusk časopisa Arche, pryśviečany biełaruskaj histaryjahrafii 1920-ch, zahareŭsia idejaj zrabić numar, u jakim byli b pradstaŭlenyja krytyki i litaraturaznaŭcy mižvajennaha času. Ja ž spytaŭsia ŭ svajho maładoha ziemlaka, ci budzie ŭ vypusku pradstaŭleny taki śpiecyfičny žanr, jak publičny litaraturna-palityčny danos. Zvyčajna takija danosy ŭčynialisia ŭ formie artykułaŭ ci recenzij. «Raznosili» za idejny źmiest tvoraŭ, za adsutnaść kłasavaj i partyjnaj pazicyi (pilnaści). Tak Uładzimir Siadura danosiŭ na Julija Taŭbina, Aleś Kučar i Arkadź Kulašoŭ — na Maksima Łužanina, Łukaš Bende — na Alesia Kučara...
Minułaje zhadvajecca ŭ suviazi z padziejami vakoł Arche.Pahrom časopisa — heta sproba spynić raźvićcio niezaležnaj humanitarnaj dumki. Ciaham apošnich 18 hadoŭ dziaržava nastojliva demanstravała varožaść da biełaruskaj humanistyki. Heta i zakryćcio Jeŭrapiejskaha humanitarnaha ŭniviersiteta dy Humanitarnaha liceja, i pahrom časopisa «Krynica», i vysialeńnie z akademharadka redakcyi Biełaruskaj Encykłapiedyi, i źlićcio akademičnych instytutaŭ litaratury, movy, mastactvaznaŭstva, etnahrafii i falkłoru, i pazbaŭleńnie pracy nie adnaho i nie dvuch humanitaryjaŭ...
U niezaležnaj nibyta biełaruskaj dziaržavie niama Instytuta historyi Biełarusi, niama Instytuta archieałohii i materyjalnaj kultury, Instytuta suśvietnaj (ci choć by jeŭrapiejskaj) historyi, Instytuta mižnarodnaj ekanomiki i mižnarodnych adnosin.My dažylisia da taho, što akademičnyja instytuty ŭznačalvajuć kandydaty navuk. Na ŭsich humanitaryjaŭ Akademii vydajecca adzin-adziny časopis — «Vieści NAN Biełarusi. Sieryja humanitarnych navuk», jaki vychodzić šeść razoŭ na hod.
Honar humanistyki ratujuć niezaležnyja vydańni.Hienadź Sahanovič viadzie «Biełaruski histaryčny ahlad», Biełaruski instytut navuki i mastactva ŭ Ńju-Jorku vypuskaje tamy «Zapisaŭ», Alaksandr Fiaduta staŭ pramotaram hadavika «Asoba i čas», Biełaruskaje histaryčnaje tavarystva z dapamohaj polskich uładaŭ naładziła vydańnie «Biełaruskich histaryčnych sšytkaŭ».
Kali zaniapaŭ časopis «Spadčyna», estafietu ŭ jaho padchapiŭ Arche.
Jon staŭ takim vydańniem, vypusk jakoha nie choča i nie moža naładzić sučasnaja dziaržava: časopisam, u jakim publikavalisia pracy humanitaryjaŭ, u tym liku historykaŭ, niezaležna ad taho, dzie jany pracujuć i žyvuć. Časopis staŭ miescam navukovych dyskusij, palemiki. Pakazalna, što Arche vydavaŭ i knihi, padrychtavanyja ŭ dziaržaŭnych ustanovach. Chto viedaje, ci vyjšaŭ by hruntoŭny dvuchtomnik Adama Babareki, padrychtavany ŭ Biełaruskim dziaržaŭnym archivie-muziei litaratury i mastactva?
Kamientujučy našeście padatkavikoŭ na viečarynu ŭ Hrodnie, ź jakoha i pačałasia (publična) «sprava Arche», hałoŭny redaktar časopisa «Dziejasłoŭ» Barys Piatrovič skazaŭ radyjo «Svaboda»: «Chutčej za ŭsio, heta admaška źvierchu».
U słovach Barysa Piatroviča jość racyja. Čynoŭnik biez zahadu načalstva nie ŭzvalić na siabie dadatkovy ciažar. Ale admaška adbyvajecca tady, kali jość danos źnizu.
Z momantu, jak u našaj krainie źjaviłasia dziaržaŭnaja ideałohija, adnaviłasia patreba ŭ litaraturnym i navukovym danosie. Ale vy nie ŭbačycie ŭ hazietach artykułaŭ kštałtu tych, jakija pisali Bende i Abecedarski. Hetyja funkcyi pieradadzienyja nie abciažaranaj viedami televizijnaj španie. Historyk A, litaraturaznaŭca V, palitołah S ličać za lepšaje čynić zakryty, vusny danos, viedajučy, što napisanaje zastajecca ŭ archivach.
Matyvy byvajuć roznyja. Adny pomściać apanientam, druhija kirujucca karjerna-karyślivymi mierkavańniami, trecija — nie mohuć «pastupicca pryncypami».
U vypadku z Arche imavierny kožny z matyvaŭ.Adnych časopis uziaŭ kipciem za rabrynu, druhim jon stvaraje psichałahičny dyskamfort, trecich aburaje niezaležnaściu ŭ mierkavańniach, u čaćviortych vyklikaje zajzdraść... Važna adznačyć, što hałoŭny naš čynoŭnik knih, pavodle jaho pryznańnia, nie čytaje, pahatoŭ nie čytajuć takija śpiecyjalizavanyja vydańni padatkaviki, a čynoŭniki DFR, mabyć, tolki ciapier daviedalisia pra isnavańnie Arche. Jak ni miarkuj, biez danosu ludziej, jakija ličać siabie humanitaryjami, nie abyšłosia. Abo danosčyk sam maje dostup da vušej adminstrataraŭ, abo, kali danos pryjšoŭ ad drobnaj soški, jon byŭ addadzieny na zaklučeńnie tamu (tym), chto karystajecca davieram administrataraŭ. Tak uładkavana sistema.
Ustanaviŭšy, što časopis Arche «padryvaje asnovy», administratary (najbolš vierajemna, hałoŭnaja ideałahičnaja słužba krainy) raspracoŭvajuć scenar. I tady hrodzienskija padatkaviki daviedvajucca, što ŭ ich horadzie pravodzicca viečaryna, na jakoj pradajuć časopis i knihi, i kirujucca navodzić paradak. I tady čynoŭniki DFR robiać adkryćcio: u Biełarusi vychodzić časopis Arche...
Duch Bende i Abecedarskaha nieźniščalny datul, pakul u krainie jość dziaržaŭnaja ideałohija, tatalitarny abo aŭtarytarny režym.Popyt na litaraturny i navukovy danos źnikaje razam sa źniknieńniem takoha palityčnaha režymu.
