Što kankretna maje aznačać «novy kurs» apazycyi?
Maša Šrajbier vs Čarłz Darvin
Dva miesiacy tamu vučanica 5‑j klasy siaredniaj škoły ŭ Sankt‑Pieciarburhu Maryja Šrajbier admoviłasia chadzić na ŭroki bijalohii z‑za taho, što na ich vykładajecca teoryja pachodžańnia vidaŭ.Teoryja Darvina abražała relihijnyja pačućci školnicy. Jejnyja baćki padali ŭ sud na orhany adukacyi z metaj, kab u škołach naroŭni ź bijalohijaj vykładałasia biblijnaja teoryja pachodžańnia śvietu — tak by mović, na alternatyŭnaj asnovie. Sud byŭ prajhrany. Maša Šrajbier razam z baćkami źjechała z Rasiei na emihracyju — kažuć, kudyści na Antylskija vyspy. Kali ŭ baćkoŭ jość hrošy, možna zadavolić luby dziavočy kapryz.
Adnak, mnohija darosłyja salidnyja mužy padzialajuć pohlady Mašy. Asabliva kali hetyja mužy naležać da carkvy. Rasiejskaja pravasłaŭnaja carkva na čale z patryjarcham Aleksijem II vystupiła za abaviazkovaje vykładańnie ŭ ahulnaadukacyjnych škołach Śviatoha Piśma. Jak zajaviŭ patryjarch, «nijakaj škody nia budzie školniku, kali jon budzie viedać biblijnaje vučeńnie ab pachodžańni śvietu. A kali niechta choča ličyć, što jon pajšoŭ ad małpy — niachaj tak i ličyć, ale nie naviazvaje heta inšym».
Aleksij II amal litaralna paŭtaryŭ słovy mitrapalita Ŭviadzienskaha ŭ jaho publičnym dyspucie z narkamprosam Łunačarskim, jaki adbyŭsia bolš za vosiemdziesiat hadoŭ tamu. Mitrapalit tady skazaŭ, što kali jahonamu apanentu padabajecca pachodzić ad małpy, dyk chaj tak i budzie. A jon, mitrapalit, ličyć siabie boskim stvareńniem. Paśladoŭniki narkamprosa dy inšych balšavickich kiraŭnikoŭ u dalejšym «dyspucie» z carkvoj karystalisia zusim inšymi arhumentami. Na rekamendacyju Lenina jany rasstralali ci zahnali ŭ kanclahiery bolšaść śviataroŭ, razburyli i razrabavali cerkvy.
Sučasnyja kamunisty — naščadki marksavaj teoryi revalucyi jak «lakamatyvaŭ historyi» — razam z pravasłaŭnymi ateistami chodziać u carkvu pa vialikich relihijnych śviatach i chrystosujucca tam sa śviatarami. Heta śviedčyć ab tym, što za apošnija vosiemdziesiat hadoŭ u prychilnikaŭ histaryčnaha materyjalizmu adbyłasia peŭnaja evalucyja pohladaŭ. I što historyja, zhodna z zakonami dyjalektyki, ruchajecca pa śpirali.
Zakony hetyja, jak viadoma, majuć universalny charaktar. Prykładna ŭ toj samy čas, kali ŭ Maskvie adbyvaŭsia zhadany vyšej dysput, u ZŠA, u štacie Tenesi, adbyvaŭsia «małpavy praces». Pryniaty pierad tym zakon štata zabaraniaŭ vykładać «lubuju teoryju, jakaja adprečvaje historyju Boskaha Stvareńnia čałavieka, jakoj nas vučyć Biblija, i vučyć zamiest hetaha ab tym, što čałaviek pajšoŭ ad žyviołaŭ nižejšaha paradku».
Školnaha nastaŭnika Skopsa ź miastečka Dejtan, jaki abmiarkoŭvaŭ z vučniami teoryju evalucyi Darvina, sudziŭ sud prysiažnych. Jaho abaraniaŭ viadomy advakat Daroŭ, jaki davioŭ, što biblijnuju historyju ab stvareńni śvietu, jak, naprykład, i historyju pra Jonu, jakoha prahłynuŭ kit, nielha razumieć litaralna. Farmalna sud pryznaŭ nastaŭnika vinavatym u parušeńni zakonu i prysudziŭ jamu štraf u 100 dalaraŭ. Ale była padadzienaja apelacyja, u vyniku sprava skončyłasia ničym. Idejnaja pieramoha zastałasia za advakatam. A Dejtan, dzie adbyvaŭsia sud, prasłaviŭsia na ŭsiu Ameryku. Jość versija, što ŭsia sprava była zadumanaja tamtejšymi ŭładami, kab pryciahnuć uvahu da miastečka i nadać impuls jahonamu raźvićciu.
Ci moža premjer być ahnostykam?
Siońnia ŭ Amerycy, jak i ŭ Rasiei, znoŭ na samym vysokim uzroŭni hučać zakliki ŭvieści ŭ škołach paralelna z navukovaj bijalohijaj vykładańnie Biblii. Sprava nie ŭ bijalohii. Sprava ŭ idealohii. Čytać pra kvietki i padvidy ptušak sumna. Ničoha hieraičnaha i patasnaha teoryja Darvina vučniam nie padkazvaje. Jana vučyć razvažać i paraŭnoŭvać. Što ŭžo samo pa sabie kiepska.
Dysput ža na ŭzroŭni «padabajecca pachodzić ad małpy — nie padabajecca» vyhladaje biessensoŭnym. U adkaz možna zapytać: niaŭžo amerykanski student, jaki zabiŭ tryccać dva čałavieki va ŭniversyteckim kampusie i siabie samoha, vyklikaje bolš sympatyjaŭ, čym lubaja małpa? Niaŭžo inšy zabojca, jaki pierad tym učyniŭ bojniu ni ŭ čym nie vinavatych i biezabaronnych siabroŭ chryścijanskaj abščyny amišaŭ, zasłužyŭ prava nazyvacca čałaviekam?
I niaŭžo čałaviek, jak boskaje stvareńnie, maje prava vyniščać žyvuju pryrodu, u tym liku — tych samych małpaŭ, šmat vidaŭ jakich zastalisia ŭžo tolki ŭ zaaparkach?
Ale takija arhumenty nia buduć pačutyja i ŭličanyja ŭ sučasnym hramadztvie.
Jak i toj fakt, što teoryja evalucyi vidaŭ nie admaŭlaje ideju isnavańnia Boha. Jana tolki źniapraŭdžvaje teoryju katastrofaŭ, pavodle jakoj žyviolny i raślinny śviet planety nieadnarazova źniščaŭsia ŭ vyniku hiealahičnych kataklizmaŭ, a potym uźnikaŭ nanoŭ. Pavodle Darvina, žyvaja pryroda i supolnaści žyvych arhanizmaŭ (ekasystemy) — našmat bolš składanaja reč, čym heta ŭjaŭlałasia da jaho inšym navukoŭcam. I dahetul ujaŭlajecca mnohim ludziam. U pryrody jość šmat najtančejšych i najdaskanałych mechanizmaŭ — źmienlivaść, spadčynnaść, baraćba vidaŭ za vyžyvańnie i inšyja, zrazumieć jakija možna tolki šlacham ciažkaj navukovaj pracy. Spačatku treba karpatliva sabrać materyjał, potym abjektyŭna praanalizavać jaho. I tolki potym stvaryć unutrana niesupiarečlivuju strojnuju teoryju, jakaja, znoŭ‑tki, praviarajecca praktykaj.
Darvin, miž inšym, nie nastojvaŭ na tym, što jon adkryŭ iścinu ŭ apošniaj instancyi.
Jahony sučaśnik, taksama bijolah, Tomas Hekśli, jaki šmat zrabiŭ dla prapahandy darvinaŭskaj teoryi, byŭ jašče i filozafam‑ahnostykam. Hekśli, darečy, pieršym užyŭ termin «ahnastycyzm». Ahnostyk — heta čałaviek, jaki ličyć, što dakazać ci źniapraŭdzić isnavańnie Boha niemahčyma ŭ pryncypie. Prychilniki ahnastycyzmu nie admaŭlajuć isnavańnia boskich sutnaściaŭ, ale ličać niemahčymym dasiahnieńnie absalutnaj iściny.
Ahnostykaŭ, nasamreč, davoli šmat vakoł nas. Ale pasprabujcie ŭ prystojnaj kampanii zajavić, što vy ahnostyk. Vas, u lepšym vypadku, nie zrazumiejuć. Kali vykanaŭca abaviazkaŭ pre'mier‑ministra Rasiei Jahor Hajdar užyŭ hetaje słova ŭ dačynieńni da siabie padčas teleinterviju — heta pastaviła kančatkovy kryž na jahonaj palityčnaj karjery. Intelihient u Rasiei navat mieniej, čym paet. Heta izhoj.
«Napierad, da feadalizmu!»
Nasamreč, apisanyja vyšej vypadki majuć tolki ŭskosnaje dačynieńnie da relihii, filazofii i tym bolš — bijalohii. Ale jany majuć dačynieńnie da palityki. Ci — jak u vypadkach z «małpavym pracesam» u Dejtanie i z Mašaj Šrajbier — da pijar‑kampanijaŭ.
A čamu pra ich uspomniłasia? U suviazi z tym, pra što pišuć apošnim časam apazycyjnyja vydańni pra biełaruskuju apazycyju. Ź Vilni niadaŭna pryjšło paviedamleńnie, što lidery demakratyčnych siłaŭ damovilisia pamianiać ahulnuju stratehiju. A mienavita — pierajści ad revalucyjnych metadaŭ da evalucyi i dyjalohu z uładaj.
Ciažka skazać, adkul uziałasia hetaja infarmacyja. Nakolki viadoma, nichto z žurnalistaŭ na tym pasiedžańni lideraŭ apazycyi za začynienymi dźviaryma nie prysutničaŭ. Dyk ci pravilna pieradajecca sutnaść tych damoŭlenaściaŭ? Ale pakolki ab hetym užo mnohija pišuć, a z boku lideraŭ niama źniapraŭdžańniaŭ albo tłumačeńniaŭ, treba dumać, što tak jano i jość. To bok budziem ličyć, što ciapier uziaty kurs na evalucyju.
Kali tak, dyk ci aznačaje heta, što dahetul biełaruskaja demakratyčnaja apazycyja jšła revalucyjnym kursam? Revalucyja aznačaje skačok u raźvićci. Pad sacyjalnaj revalucyjaj, pavodle klasykaŭ marksizmu, majecca na ŭvazie nia prosta skačok, ale pieravarot, hvałtoŭny zachop ułady. Dla hetaha, praŭda, u hramadztvie pavinny saśpieć pieradpasyłki. Naprykład — revalucyjnaja sytuacyja. Ci ŭźnikała ŭ Biełarusi za apošnija dziesiać hadoŭ revalucyjnaja sytuacyja? I ci byŭ chacia b namier u demakratyčnych partyjaŭ zachapić uładu siłaj? Albo nia ŭładu — choć niejki administracyjny budynak: poštu, telefon, telehraf?
Kali ŭ niekaha byli iluzii na hety kont, u sakaviku minułaha hodu jany pavinnyja byli kančatkova raźviejacca.
Što ž tyčycca evalucyi, hetaja źjava, čaho b jana ni tyčyłasia, mała zaležyć ad voli asobnych ludziej. Heta pravasłaŭnyja krytyki Darvina ŭ sučasnaj Rasiei ličać, što ser Čarłz byŭ mason, a jahonaja teoryja — častka suśvietnaj žydamasonskaj zmovy. Z darvinaŭskaj teoryi jak raz vynikaje, što nijakija źniešnija infernalnyja siły evalucyju nie vyklikajuć i tym bolš joj nie kirujuć. Evalucyja adbyvajecca pavodle svaich unutranych zakonaŭ. I ŭsio.
Kali niechta z palitykaŭ vystupaje pad lozunhami evalucyi, heta nahadvaje viadomy anekdot. U staražytnym Rymie adbyvajecca manifestacyja raboŭ pad lozunham «Napierad, da feadalizmu!»
Kali ž padychodzić da prablemy ŭsurjoz, dyk chaciełasia b viedać — što kankretna maje aznačać «novy kurs» apazycyi? Jakija pytańni jana prapanuje vynieści ŭ pieršuju čarhu na paradak dnia dyjalohu z uładaj? (Kali sapraŭdy jość takija plany). Dziaržaŭny ład? Sacyjalna‑ekanamičnuju palityku? Stan biełaruskaj movy i kultury? Dačynieńni z Eŭropaj i Rasiejaj?
A jaki mechanizm mierkavanaha dyjalohu? Ci hatovaja da jaho ŭłada? Abo jaje daviadziecca ŭsio‑tki prymušać iści na dyjaloh? Jakim čynam? Mabyć, apazycyjnyja partyi ŭsio‑tki nie źbirajucca admaŭlacca ad palityčnaj baraćby i masavych pratestaŭ? Inakš jakija ž jany partyi?
Hetyja pytańni daloka nie rytaryčnyja. Sprava ŭ tym, što žurnalisty, jak i ŭsie narmalnyja hramadzianie Biełarusi, chacieli b adnojčy zrazumieć, u jakoj krainie my žyviem, chto budzie joj kiravać u budučyni i ŭ jaki bok jana budzie evalucyjanavać. Razam z uładaj i apazycyjaj.
A moža, lepiej uziać prykład z Mašy Šrajbier dy pajechać kudy‑niebudź na Antylskija vyspy, da dzikich małpaŭ?
