USIEVAŁAD RODŹKA
Kali analizuješ dziejnaść biełaruskich nacyjanalistaŭ padčas Druhoj suśvietnaj vajny, niaredka łoviš siabie na dumcy: Jak? Kali jany paśpieli arhanizavacca? Adkul bralisia siły i ludzi?!.. Ukrainski nacyjanalny ruch Supracivu stvaryŭsia na asnovie arhanizacyjaŭ i farmacyjaŭ, jakija dziejali ŭsie mižvajennyja hady. Biełaruski nacyjanalny Supraciŭ, jak i nacyjanalistyčny ruch arhanizavaŭsia faktyčna ŭžo padčas niamieckaj akupacyi.
Historyk Anatol Badulin u svaim tendencyjnym artykule «Nacionalist — eto čiełoviek, sdiełavšij uvieriennyj šah k fašizmu» (Sovietskaja Biełoruśsija, № 115, 20 červienia 1996 h.) śćviardžaŭ, što:
«uźniknieńnie idealohii biełaruskaha nacyjanalizmu adnosicca da 1940 hodu, kali na terytoryi Polščy (akupavanaj niemcami) ŭ kołach biełaruskich nacyjanalistaŭ... uźnikła dumka pra stvareńnie nielehalnaj arhanizacyi... — «ABN»(Arhanizacyja biełaruskich nacyjanalistaŭ, pavodle Ju. Turonka — Partyja biełaruskich nacyjanalistaŭ - S. Jo.)». Sapraŭdy, mienavita ŭ akupavanaj hitleraŭcami Varšavie ŭ 1940-41 hadach stvaryŭsia kirujučy centar Biełaruskaha nacyjanalnaha Supracivu. Adnym ź jaho lideraŭ staŭ 20-hadovy Ŭsievaład Rodźka.
Us. Rodźka naradziŭsia ŭ 1920 hodzie ŭ vioscy Čučevičy Łuninieckaha pavietu ŭ siam'i Fiłareta i Viery Rodźkaŭ. Jaho baćka — nastaŭnik, jaki pachodziŭ ź vioski Vieraskava na Navahradčynie, u pieršuju suśvietnuju vajnu byŭ mabilizavany ŭ rasiejskuju armiju, staŭ aficeram. Z 1918 hodu Fiłaret Rodźka nastaŭničaŭ na Mazyrščynie, dzie j ažaniŭsia z taksama nastaŭnicaj Vieraj Hulevič. U 1920 hodzie, mahčyma, z vojskami hienerała Bułak-Bałachoviča, jany ŭciakajuć ad balšavikoŭ na Navahradčynu, u Vieraskava. Vidać, pa darozie dachaty, na Łuninieččynie, i naradziŭsia ŭ siam'i Rodźkaŭ chłopčyk, jakomu baćki dali imia Ŭsievaład. U 1934 hodzie ŭ Navahradku polskimi ŭładami była začynienaja biełaruskaja himnazija. Jaje navučencaŭ zaličyli ŭ miascovuju polskuju himnaziju imia A. Mickieviča. Siarod biełarusaŭ, jakija tudy trapili, byli j budučyja viadomyja dziejačy biełaruskaj emihracyi: Barys Rahula, Jazep Sažyč i Ŭładzimier Nabahiez. Uspaminaje B. Rahula: «Nas, biełarusaŭ, u himnazii było piacioch. U piataj klasie ŭžo vučyŭsia Rodźka, jaki byŭ zapisany rasiejcam. Ale nie jaho heta była vina, a baćkoŭ... U šostaj klasie biełarusami siabie ličyła ŭžo vosiem čałaviek, u tym liku i Ŭsievaład Rodźka. A himnaziju skončyła 13 biełarusaŭ... Rodźka naležaŭ da charcerstva h.zn. skaŭtaŭ. Heta była vielmi šavinistyčnaja polskaja arhanizacyja... Usievaład byŭ vielmi zdolnym i vybiraŭsia na kamandzira skaŭckaj družyny. Strašenna zdolny jon byŭ u movach, historyi, a ŭ matematycy krychu słabiejšy. U 1935 hodzie byŭ niejki «dzień kalonii» (Polšča damahałasia kalonijaŭ). Vystupaje Rodźka na scenie: «Nam treba kalonii!» Paśla hetaha my, Nabahiez i ja, padychodzim da jaho: «Kamu patrebny kalonii, tabie? Chiba ty ŭ kalonii nie siadziš?!» Dali jamu my tady piercu tak, što jon pajšoŭ i na biełarusa pierapisaŭsia: «Ja vaš, ja z vami! — kaža. — Ja chaču pierajmać metodu Makijaveli (tady my vielmi zachaplalisia hetym Makijaveli). Ja mušu ŭbicca ŭvierch, kab źvierchu zrabić biełaruskuju spravu». Ja kažu: «Bratok, heta ślizkaja daroha. Možaš tak uźleźci, što j nia vylezieš paśla. My kalonijaŭ nie patrabujem»... Nialohka prychodziłasia biełaruskim chłopcam baranić svaje nacyjanalnyja pravy ŭ polskaj himnazii, ale jany vystajali. Pry hetym im udałosia paźbiehnuć i kamunistyčnaha ŭpłyvu, zachavać svoj nacyjanalny nakirunak. B. Rahula ŭspaminaje, što šmat biełaruskim himnazistam dapamoh senatar Vasil Rahula, jaki kazaŭ: «Sacyjalizm — heta most da kamunizmu. I pakolki ty nia chočaš pierachodzić na toj bok rečki, dyk nia leź na most!». Hetak biełaruskija chłopcy samatuham zachavali svaju nacyjanalnuju aryjentacyju, jašče nia viedajučy, jakuju rolu im daviadziecca adyhrać u biełaruskim ruchu praź niekalki hadoŭ... U 1938 hodzie, paśla matury, Rodźka, Rahula i Janka Hutar źbiralisia pastupać va ŭniversytet na medycynu, ale ŭ apošni momant ich mabilizavali ŭ polskaje vojska. Rahula i Rodźka trapili ŭ padaficerskuju škołu ŭ Zambroŭ.
Trapiŭšy ŭvosień 1939 h. u niamiecki pałon, Usievaład Rodźka vyjšaŭ na volu viasnoj 1940 hodu. Jon naładžvaje kantakty ź Biełaruskim kamitetam u Varšavie, uznačalvaje jaho krakaŭskuju filiju. Mienavita ŭ hety čas prajaŭlajecca jahony talent arhanizatara, samaachviarnaść stojkaha biełaruskaha patryjota. Jaho zaŭvažyli. Ajciec Hadleŭski pavieryŭ maładomu chłopcu j pryciahnuŭ Usievałada da padpolnaj pracy. Ciapier Rodźka ź junackaha «padpolla» ŭvachodzić u sapraŭdnuju kanśpiracyju. Užo nie było patreby «hulać» z palakami, bo pačynałasia vialikaja «hulnia» ź niemcami, staŭki ŭ jakoj byli vielmi vialikija.
Da siońniašniaha dnia zastajecca nia vyśvietlenym da kanca čas uźniknieńnia Biełaruskaj Niezaležnickaj Partyi (BNP). Emihracyjny historyk Vacłaŭ Panucevič ličyŭ, što jana ŭźnikła ŭ 1939 h. u Vilni j aformiłasia ŭ 1940-41 hh. u Varšavie. U bolšaści inšych krynicaŭ, u tym liku i savieckich, paviedamlajecca, što BNP arhanizavałasia ŭ 1942 hodzie ŭ akupavanym niemcami Miensku. Jak by tam ni było, a ŭ 1940-41 hadach u Polščy a. Hadleŭski sfarmavaŭ arhanizacyjny centar Biełaruskaha nacyjanalnaha Supracivu. U najnoŭšaj historyi chapaje prykładaŭ, kali śviatary ačolvali vyzvolnyja ruchi. Naprykład, u mižvajenny čas katalicki śviatar Andrej Hlinka ačoliŭ słavackuju nacyjanalistyčnuju partyju, jakaja vystupała za stvareńnie niezaležnaje słavackaje dziaržavy (a. V. Hadleŭski jašče ŭ 1936-39 hh. u Zachodniaj Biełarusi kiravaŭ nacyjanalistyčnym «Biełaruskim frontam»). Padčas Druhoj suśvietnaj vajny paśladoŭniki a. Hlinki ŭtvaryli šerah patryjatyčnych vajenizavanych arhanizacyjaŭ, jak «Hlinkaŭskaja moładź», «Hlinkaŭskaja hvardyja» dy inš., jakija składali hałoŭnuju siłu vyzvolnaha ruchu.
U lipieni 1941 h. Usievaład Rodźka, pry padtrymcy abveru, ź jakim supracoŭničaŭ (heta byŭ taktyčny krok a. Hadleŭskaha), staŭ burmistram Viciebska. Jon pastupova pravodzić biełarusizacyju horada, z 1942 h. arhanizoŭvaje vychad hazety «Biełaruskaja Staronka», u jakoj časta vystupaje z publicystykaj i feljetonami. Anačasova Rodźka pravodzić aktyŭnuju padpolnuju pracu — vykonvaje instrukcyi a. v.Hadleŭskaha. U žniŭni 1941 hoda pry niepasrednym udziele Rodźki była padrychtavanaja i praviedzienaja biełaruska-ukrainskaja antybalšavickaja vajskovaja aperacyja na Paleśsi. I siońnia ŭkrainskija historyki pišuć pra hetuju vajskovuju akcyju, u jakoj udzielničała 10 tysiač žaŭnieraŭ Paleskaj Siečy Ŭkrainskaj Paŭstančaj Armii i 5 tysiač biełarusaŭ ź Biełaruskaje samaabarony, jakaja stychijna ŭźnikła na pačatku vajny na Bieraściejščynie j Pinščynie. U vyniku aperacyi pad biełaruska-ŭkrainski kantrol była ŭziataja vialikaja terytoryja: ad Pinsku da Mazyru i ad Słucku da Sarnaŭ. Paźniej złačynnaja niamieckaja palityka zmusiła hetyja adździeły iści ŭ les i arhanizoŭvać nacyjanalny partyzanski ruch.
Adnak Rodźka zastaŭsia pracavać burmistram, što davała šmat mahčymaściaŭ u padpolnaj pracy. Praŭda, iluzii nakont niamieckich «vyzvalencaŭ», jakich i tak było nia šmat, chutka źnikli. Paśla hibieli Hadleŭskaha ŭ katoŭniach hiestapa, Usievaład Rodźka faktyčna stanovicca kiraŭnikom nacyjanalnaha antyniamieckaha padpolla ŭ Biełarusi, a pieradusim jaho najbolš aktyŭnaj častki. U 22 hady! Buzumoŭna, nie chapała dośviedu, viernych siabroŭ i sajuźnikaŭ. Ale Rodźka znachodziŭ vyjście navat u samych bieznadziejnych sytuacyjach. Patrebna była zbroja j jon braŭ jaje ŭ abveru, dziela baraćby z balšavikami. A chto jašče daŭ by jaje biełarusam? Zachodnija sajuźniki? Usie sproby naładzić ź imi kantakty ni da čaho nie pryviali...
U studzieni 1944 hodu Ŭsievaład Rodźka uvachodzić u Biełaruskuju Centralnuju Radu, dzie adkazvaje za pracu z moładździu. Mienavita moładź składała asnoŭnuju častku siabroŭ BNP. A kali ŭ sakaviku 1944-ha pačałasia mabilizacyja ŭ Biełaruskuju Krajovuju Abaronu, Rodźka ačolvaje 15-y bataljon BKA. Jon, praz svoj vajskovy partyjny aktyŭ, byŭ faktyčnym kiraŭnikom BKA, u toj čas, kali major Kušal kamandujučym byŭ naminalna. Kiraŭnictva BNP u hety čas rychtujecca da zbrojnaj baraćby z balšavikami: stvarajucca nia tolki lehalnyja vajskovyja adździeły, ale j partyzanskija atrady, pašyrajecca padpolnaja sietka. Siabra CK BNP B. Rahula ŭspaminaje: «Byŭ u Rodźki plan putču ŭ Miensku padčas II Usiebiełaruskaha kanhresu. Asnoŭnaj siłaj musiŭ stać moj bataljon, jaki znachodziŭsia pad Dokšycami. Nam pavinny byli padać ciahnik, kab my pierajechali ŭ Miensk. Tam my by stali hałoŭnaj siłaj achovy kanhresu i planavanaha putču, metaj jakoha było abviaščeńnie niezaležnaje Biełaruskaje Narodnaje Respubliki. Ale ešalonu niemcy nam nie dali, bo, mahčyma, niešta praniuchali...». Plan antyniamieckaha paŭstańnia ŭ Miensku, jaki raspracavaŭ Rodźka, byŭ, kaniešnie, fantastyčnym. Siłaŭ u BNP było vielmi mała. Značna mienš, čymści ŭ polskaj Armii Krajovaj padčas varšaŭskaha paŭstańnia. Tym bolš, što pačałasia aperacyja «Bahracijon» i savieckija tanki jmkliva nabližalisia da Miensku. Tamu častka siabroŭ CK BNP vystupiła suprać samahubčaha planu. Nieabchodna było zachavać ludziej dziela budučaj partyzanskaj i padpolnaj baraćby.
Letam 1944 hodu va Ŭschodniaj Prusii, u miastečku Dalvic, byŭ arhanizavany biełaruski desantny bataljon, jaki pavinien byŭ stać najbolš bajazdolnaj adzinkaju antybalšavickaha partyzanskaha ruchu. Niemcy zabiaśpiečvali biełarusaŭ zbrojaj, amunicyjaj i samalotami pierakidvali ŭ Biełaruś. Palityčnym kiraŭnikom byŭ major Rodźka, a kamandziram bataljona — major Ivan Hiełda, siabra BNP, jaki tolki vyzvaliŭsia ź biełastockaj turmy hiestapa. Rodźka vieryŭ u paŭstancaŭ na Baćkaŭščynie j chacieŭ im dać vajskovaje j palityčnaje kiraŭnictva. Da pačatku 1945 h. było adpraŭlena niekalki vialikich desantnych hrupaŭ, a taksama asobnyja desantniki. Usie jany ličylisia žaŭnierami Biełaruskaha Krajovaha Vojska(BKV) i siabrami Biełaruskaj Vajskovaj Arhanizacyi(BVA). BVA była ŭtvoranaja jašče ŭ 1944 hodzie, jak adzin z varyjantaŭ BNP, ale tolki ŭ krasaviku 1945-ha ŭ Berlinie prajšła pieršaja nielehalnaja kanferencyja vajskoŭcaŭ BVA. Bolšaść jaje ŭdzielnikaŭ vykazalisia za ŭdzieł u partyzancy na Baćkaŭščynie. Prysutny na kanferencyi pravadnik SBM Michaś Hańko pakajaŭsia ŭ svaich pamyłkach dy zajaviŭ, što dałučycca da desantaŭ, jak šerahovy partyzan... Niahledziačy na ŭsie namahańni Ŭsievaład Rodźka nia zdoleŭ pierakinuć svoj bataljon u Biełaruś. Viasnoj 1945-ha ŭ niemcaŭ užo nie było lišnich samalotaŭ... Ale jon nie hublaje aptymizmu. Navat paśla kapitulacyi Niamieččyny j razzbrajeńnia bataljona «Dalvic» u Čechii miascovymi partyzanami, Rodźka z hrupaj svaich chłopcaŭ piešym maršam prabivajecca na Biełaruś. Na Biełastoččynie jany zatrymalisia, tut i adbyŭsia pravał — Rodźku i jašče niekatorych aryštavali hebisty. Vyratavalisia niamnohija. Naprykład, Jurka Siańkoŭski ŭciok na Zachad. Inšyja praciahvali piešy marš na ŭschod i ŭlilisia ŭ partyzanskuju armiju hienerała Vituški.
Aryštavanaha kiraŭnika BNP Rodźku (pseŭdanim «Voŭk») pryvieźli ŭ Miensk, u «amerykanku». Tam u jaho patrabavali raskryć padpolnyja struktury, partyzanskija bazy j hrupy suviazi. Mahčyma, katavali... U 1995 hodzie ŭ Miensku vyjšła kniha Alaksieja Sałaŭjova «Biełorusskaja Cientralnaja Rada: sozdanije, diejatielnosť, krach», dzie aŭtar vykarystoŭvaje ŭryŭki z pakazańniaŭ Rodźki. Tolki nia piša jon, jakimi metadami vybivalisia pakazańni ŭ hetaha maładoha chłopca i što ź im zrabili čekisty. U lipieni 1997 hodu ja byŭ u haściach u Lavona Łuckieviča, apošniaha z tych, chto prachodziŭ pa «spravie šaści» (Rodźka, Hiełda, Łuckievičy, Usievaład Karol, Janka Hińko). Pa słovach Łuckieviča: «Rodźka raskazaŭ na śledztvie navat toje, što moh nie havaryć». Adnak Lavon Łuckievič nia vieryŭ, što takaja vialikaja asoba, jak Rodźka, moh «prosta tak zdavać svaich paplečnikaŭ. Vidać, sprabavaŭ arhanizavać niejkuju hulniu j pierajhrać Canavu. Ale dzie-ž ty jaho pierajhraješ?!..». Siabra BNP Janka Žamojcin tłumačyć napisańnie Rodźkam padrabiaznych uspaminaŭ u turmie tym, što jon chacieŭ zachavać dla historyi śviedčańni pra dziejnaść Biełaruskaha Supracivu. A što da «hulni», dyk jość faktam, što niekatorym aryštavanym desantnikam BNP čekisty prapanoŭvali mahčymaść desantu ŭ Hrecyju(!). Ci nie na baku kamunistyčnych partyzanaŭ jany tam pavinny byli vajavać?! Ale heta tolki słovami j skončyłasia... Dzieści ŭ traŭni 1946 hodu adbyŭsia sud. Rodźka i Hiełda byli zasudžanyja na śmierć. Było Usievaładu, jak i Kastusiu Kalinoŭskamu, tolki 26 hadoŭ... Adnyja krynicy paviedamlajuć, što jaho paviesili, druhija — što rasstralali. Chodziać navat čutki, što jamu zachavali žyćcio i žyŭ jon u Sibiry. A Jurka Vićbič na fotakopii pakazańniaŭ Rodźki, jakuju źmiaściŭ u «Saŭdzielnikach u złačynstvach» V.Ramanoŭski, nie paznaŭ jaho počyrku. Zahadka?.. «Dla mianie Rodźka zastaŭsia hierojem, — havoryć B.Rahula. — Jon i zahinuŭ jak hieroj, jak Kalinoŭski. I ja schilaju hałavu pierad hetym čałaviekam. Usio ž taki jon zapłaciŭ žyćciom za ideju. Ni za hrošy, ni za što inšaje, a za ideju...» Była va Ŭs.Rodźki pryjomnaja dačka. Paśla vajny žyła z maci ŭ Paryžy. Emihranty kažuć, što jana vyjšła zamuž za hišpanca i ciapier biełaruskaj movy, napeŭna, nia pamiataje. Mahčyma, nia pamiataje jana i svajho baćku, biełaruskaha hieroja, jaki pakłaŭ svajo žyćcio na ałtar Baćkaŭščyny....
Siarhiej JORŠ
Udakładnieńnie da biblijahrafii pra hienerała Vitušku *
Artykuł «Hienerał Vituška zmahajecca» byŭ nadrukavany ŭ hazecie «Biełaruskaje Słova» (Zachodniaja Niamieččyna) № 6 (7), 3 traŭnia 1949. Pieraprašaju čytačoŭ i Redakcyju.
Siarhiej Jorš
* Hladzi «NN» № 32 (3.11.1997) i № 3 (9.02.1998)
