APOŠNI PRAZAIK EŬROPY
Artykuł z švedzkaha časopisa «Expressen»
Paśla śmierci Hienrycha Biola adzinym i, mahčyma, apošnim pradstaŭnikom klasyčnaje prozy ŭ Eŭropie zastaŭsia Vasil Bykaŭ. Taja litaratura, jakuju my asacyjujem z imionami Dastajeŭskaha, Sartra albo Lahierlof, skančaje svajo isnavańnie. Naŭzamien joj zapanavaŭ postmadernizm, jaki skłaŭsia paśla druhoj suśvietnaj vajny z roznych nieklasyčnych litaraturnych płyniaŭ, jaki nia maje patreby ŭ hijerarchii i buduje svaje harmonii nie pavodle zakonaŭ epiki abo psychalahizmu raniejšaje škoły, a adno z symbijozu vypadkovaściaŭ, z naŭmysnaje eklektyki žanraŭ i vidaŭ mastactva, z public relations, narešcie. Ułasna proza bolej nia pišacca, a toje, što pišacca, možna nazvać refleksijaj abo kalažam, kinascenarom abo, najčaściej, ese.
Na hetym tle Vasil Bykaŭ zastajecca ŭ Eŭropie samym nadziejnym i pradukcyjnym «litaraturnym cecham», — jak možna było b akreślić kožnaha klasyka. Majučy pavažny ŭzrost, Bykaŭ nikoli nie spyniajecca, a ŭvieś čas raźvivaje ŭłasnuju filazofiju i mastackuju kancepcyju. U hetym sensie jaho možna było b nazvać apošnim klasykam eŭrapiejskaha ekzystencyjalizmu.
Na pačatku 80-ch u Biełarusi šyroka zahavaryli pra mahčymaje vyłučeńnie Bykava na Nobeleŭskuju premiju ŭ halinie litaratury. Adnak tady zamiest hetaha piśmieńnik atrymaŭ zorku Hieroja sacyjalistyčnaj pracy ŭ 1984 i Leninskuju premiju ŭ 1986, što było ŭspryniata jak sproba savieckaha kiraŭnictva zapabiehčy stanoŭčamu rašeńniu Švedzkaje akademii, bo nabelisty ličylisia ŭ SSSR dysydentami.
U tyja časy mahło padacca, što Bykaŭ užo ŭsio napisaŭ i całkam adbyŭsia, jak tvorca i jak čałaviek. U savieckaj litaraturnaj hijerarchii jon dasiahnuŭ najvyšejšaje viaršyni.
Narodžany 19 červienia 1924 u vioscy na Viciebščynie, jon ź dziacinstva źviedaŭ sialanski pobyt i pamknieńnie da mastactva. U Viciebskim mastackim technikumie jon, zrazumieła, nie zaśpieŭ užo ani Maleviča, ani Šahała, ani Pena, adnak žyvuju prysutnaść ichnych talentaŭ u atmasfery vučelni Bykaŭ, pavodle jahonaha pryznańnia, adčuŭ. Dalej za plačyma byli akopy druhoj suśvietnaj vajny, debiut u «Novom mirie» A.Tvardoŭskaha z apovieściu «Miortvym nie balić» (1965), jakaja stała dla ŭsioj savieckaj litaratury symbalem «akopnaje praŭdy», «šaścidziasiatnictva», nieidealahizavanaha mastactva. Usio, što ni pisaŭ Bykaŭ, nijak nie ŭkładałasia ŭ kanony aficyjnaha ŭ SSSR «sacyjalistyčnaha realizmu». Tym nia mienš, jaho drukavali i hanaravali, mabyć, razumiejučy maštab jahonaha talentu. Paśla dziasiatka «akopnych» apovieściaŭ Bykaŭ piša «Znak biady» — tvor pra biełaruskich viaskoŭcaŭ na akupavanaj niamieckimi fašystami terytoryi, dzie pakazvaje, što z rejek krytykavanaha tady ŭ SSSR «abstraktnaha humanizmu» jon skiroŭvaje svajo raźvićcio ŭ bok trahičnaha nacyjanalnaha epasu. Mienavita ŭ siaredzinie 1980-ch Bykaŭ zaśviedčyŭ, što jon hatovy źmianiacca i ździŭlać čytača, što ŭ jaho jašče šmat niaprojdzienych šlachoŭ. Nastupnyja tvory paćvierdzili heta. «Abłava» (1989), u jakoj porstki stalinist-kamsamolec razam z cełaj zhrajaj sabie padobnych zahaniaje baćku-sielanina ŭ bahnu, stałasia peŭnaj viaršyniaj filazofii Bykava. Ale j ciapier Bykaŭ nie spyniŭsia.
Jahony ŭdzieł u demakratyčnych pieramienach, u stvareńni pieršych antykamunistyčnych arhanizacyjaŭ — «Martyralohu Biełarusi» i Biełaruskaha Narodnaha Frontu — zaśviedčyŭ jahonaje pryznańnie za najvialikšaha nacyjanalnaha aŭtaryteta ŭ Biełarusi, a taksama jahony vybar na karyść nacyjanalnaje idealohii. Ź pierałomam u 1994 na karyść resavietyzacyi Bykaŭ apynajecca ŭ poŭnaj apazycyi da režymu pieršaha prezydenta krainy Alaksandra Łukašenki. U adkaz na heta ŭ dziaržaŭnym vydaviectvie «Mastackaja litaratura» rassypajuć nabor novaj knihi piśmieńnika «Ściana». Kniha vychodzić u 1997 u niezaležnym vydaviectvie «Naša Niva» za sabranyja čytačami hrošy. U pačatku 1998 prezydent Biełaruskaha pen-centru Bykaŭ jedzie ŭ Finlandyju na zaprašeńnie tamtejšaha penu. I ŭžo praz try miesiacy źjaŭlajecca jahonaja novaja apovieść — «Vaŭčynaja jama». Bykaŭ znoŭ źmianiŭ temu: hetym razam jahony hieroj — sučasny dezertyr, jaki šukaje schovu ŭ Čarnobylskaj zonie. Niaźmiennym zastaŭsia styl i filazofski pošuk piśmieńnika.
Usio, što piša Vasil Bykaŭ, — heta roznyja varyjacyi evanhielskaha siužetu, u centry jakoha — prablema śviadomaje śmierci. Dyjapazon interpretacyjaŭ piśmieńnika šyroki: Sotnikaŭ z adnajmiennaj apovieści, jaki tak ci jnakš paŭstaje pierad nami to Chrystom, što pryniaŭ pakutnickuju śmierć dziela vykupleńnia, to dyktataram antyrasiejskaha paŭstańnia 1863 h. u Biełarusi Kalinoŭskim, padobnym da biezahladnaha maładoha taliba, jaki adnačasova i fanatyk, i hulec sa śmierciu; Ściepanida sa «Znaku biady», jakaja prymaje śmierć amal što «nazło» akupantam i ŭłasnamu nakanavańniu; sielanin Roŭba z «Abłavy», dla jakoha śmierć stanovicca adzinym vyratavalnym i maralnym zychodam z sytuacyi.
Hetaksama pamirajuć i hieroi «Ściany». Biełaruskija paŭstancy 1920 hodu z apovieści «Na Čornych ladach» vyrašajuć pakončyć z saboju, pradumaŭšy navat toje, kab schavać ułasnyja trupy, kab balšaviki nie ŭčynili apaznańnia j nie represavali ichnyja siem'i. Pa-sartraŭsku pamirajuć persanažy «Žoŭtaha piasočku». U Sartravym «Mury» vymaloŭvajucca pavodziny roznych ludziej u kamery śmiarotnikaŭ pierad rasstrełam. U apovieści Bykava čekisty viazuć hrupu śmiarotnikaŭ u hruzaviku — da Kurapataŭ, najbujniejšaha miesca stalinskich rasstrełaŭ pad Mienskam. Hruzavik zasiadaje ŭ razmytaj daždžom kalainie, i asudžanyja štosiły šturchajuć jaho, nabližajučy momant ułasnaje śmierci.
Śviadomaja śmierć razhladajecca piśmieńnikam jak paratunak dziela marali, a najčaściej — jak abłožnaje i biezalternatyŭnaje nakanavańnie čałavieka. Inšaha vyjścia paprostu nie isnuje. Časam śmierć zamianiajecca zdradaj, jak u vypadku z prafesaram u apovieści «Biednyja ludzi», jaki znachodzić adzinaje vyjście —danieści ŭ KHB na svajho maładoha kalehu, bo baicca, što kaleha pieršy daniasie na jaho.
U pierakazie heta moža vyhladać jak čornyja zabaŭki radykalnaha pesymista, ale talent prazaika pierakonvaje nas u tym, što ŭsio heta praŭda. Zhadvajecca adkaz Uiljama Fołknera na pytańnie pra toje, jak jon moža apisvać amerykanskuju cyvilnuju vajnu, kali sam jaje nia bačyŭ. Fołkner kaža, što ź dziacinstva ros u atmasfery raspoviadaŭ pra tuju vajnu i «ŭsio, što napisaŭ, jon prydumaŭ, ale ŭsio heta praŭda». Zrešty, dakumentalnaja historyja Biełarusi spres paćviardžaje praŭdzivaść kalizijaŭ u tvorach Vasila Bykava.
Bykava možna nazyvać apošnim ekzystencyjalistam abo žorstkim realistam, apošnim klasyčnym eŭrapiejskim litarataram... Jon nasamreč TAKI zastaŭsia ŭ Eŭropie adzin, tamu moža pryciahvać da siabie ŭsie aznačeńni žyvoje klasyčnaje litaratury. Niezdarma ŭ apošnija hady znoŭ ažyvilisia razmovy pra toje, što Vasil Bykaŭ musić atrymać prestyžnuju Nobeleŭskuju premiju. Tymčasam, kali piśmieńnik staŭ symbalem demakratyčnaha supracivu ŭ svajoj krainie, jon praciahvaje stvarać trahičny nacyjanalny epas biełarusaŭ XX stahodździa.
Per Sandenskoh
Pierakłaŭ z švedzkaj P.Kanavalčyk.
