Hienadź Sahanovič
KRYŽAK
Paznajem i razumiejem historyju my praz słovy, i ad dakładnaści nazvaŭ zaležyć adekvatnaść našych viedaŭ. Niezdarma histaryčnaja terminalohija ŭ kožnaha narodu pad asablivaj uvahaj. Paradkavać jaje niekali daviadziecca i biełarusam. Akurat pra heta havaryłasia ŭ samym pieršym numary adrodžanaj «Našaj Nivy». Tady pryvodzilisia kankretnyja prykłady i prapanoŭvalisia krytery adbirańnia adpaviednych nazvaŭ. Siońnia ŭ praciah temy — pra «kryžakoŭ».
Słova «kryžak» ciapier u nas spres vykarystoŭvajecca jak u navukovaj (za redkim vyniatkam), tak i ŭ mastackaj litaratury. Pry hetym «kryžakami» nazyvajuć usich, chto kali naležaŭ da rycarskich ordenaŭ. Što ŭ Palestynie, što pad Ryhaj, što ŭ Prusii — paŭsiul «kryžaki». Adnak heta čysta polski histaryčny termin z kankretnym histaryčnym źmiestam. U polskaj tradycyi «krzyzak» — toj, chto naležyć da rycarskaha ordenu Śviatoj Dzievy Maryi, jaki asieŭ u CHIII st. na Viśle i byŭ viadomy jak Teŭtonski, Niamiecki, abo jašče, ad terytoryi, — Pruski. Jaho rycary nasili biełyja płaščy z čornym kryžam, adsiul i nazva. Padkreślu, Kryžacki orden — heta polskaja ŭłasnaja nazva zhadanaha ordenu. Rycaraŭ z ordenu Miečanoscaŭ, što asieli na Dźvinie, abo, prykładam, Tamplijeraŭ, nichto nikoli «kryžakami» nie nazyvaŭ. Pry hetym dla palakaŭ słova «kryžak» z časoŭ Dłuhaša mieła vyrazna antyniamieckuju afarboŭku, što vynikała ź ich viekavoj varažniečy.
Voś ža ŭ nas tradycyja była krychu inšaj. Samo słova «kryžak» nie ŭžyvałasia. U letapisach orden nazyvali «Niamieckaj ziamloj», «Niemcami», «Pruskaj ziamloj», a rycaraŭ — «niemcami», «niemčynami». I ŭ aktavych materyjałach «kryžakoŭ» nie spatykajem. Hetaje słova stała fiksavacca ŭ našaj leksycy tolki z ChVII st., akurat z pačatkam palanizacyi, ale da XX st. sustrakałasia vyklučna redka.
Biez admysłovaha dośledu ciažka skazać, kali ž «kryžaki» tryvała prapisalisia ŭ našaj movie. Ni Doŭnar-Zapolski, ni Stankievič, ni Zacharka, ni Najdziuk, ni mnohija inšyja aŭtarytety słovam hetym jašče nie karystalisia. Jano ŭvajšło ŭ šyroki ŭžytak paśla apošniaj vajny. Prynamsi ŭ BiełSE i šaścitamovym tłumačalnym słoŭniku biełaruskaj movy «kryžak» užo atajasamlajecca z «kryžanoscam» (udzielnikam kryžovaj vajny). Vyhladaje, što hety palanizm trapiŭ u našyja słoŭniki ŭ hady najbolšaj rusifikacyi kraju.
Zapazyčeńnie samo pa sabie — źjava narmalnaja. Adnak u hetym vypadku my zajmieli biezahladnuju kalku, histaryčny sens jakoj sfalšavany. Ułasnaje najmieńnie kankretnaha ordenu pieratvaryli ŭ nazvu ahulnuju i pieranieśli na ŭdzielnikaŭ kryžovych vypravaŭ uvohule. Jasna, što padobnaja niepavaha da histaryčnaj terminalohii moža zabłytać kožnaha, chto šukaje praŭdzivych śladoŭ minuŭščyny.
