Andrej ŠPUNT
Habrai Vialikaha kniastva Litoŭskaha ad Vitaŭta da Stanisłava-Aŭhusta
1388—1569. Ad pryvilejaŭ Vialikaha kniazia Vitaŭta da Lublinskaje unii. Stanaŭleńnie j roskvit
Viadoma, što habrai źjavilisia ŭ Litvie raniej 1388 hodu, ale kali dakładna, nieviadoma. Tamu ličać adpraŭnoj dataj 1388 h., da jakoha adnosiacca pieršyja pomniki našaha zakanadaŭstva ab habrajach: pryvilei Vitaŭta ad 24 červienia bieraściejskim, ad 2 lipienia trockim i ad 18 červienia 1389 h. haradzienskim habrajam. Pryvilei Vitaŭt daŭ nia ŭvohule litoŭskim habrajam, a tolki trom supołkam.
Pryvilei vyznačali pravy habrajaŭ: za kožnym pryznavałasia niedatykalnaść; zabojca habraja padlahaŭ stracie, a ŭsia jaho majomaść kanfiskavałasia ŭ vialikakniaski skarb; za zhvałtavańnie habrajki — pakarańnie śmierciu; za zabojstva habrajskaha dziciaci — pakarańnie śmierciu i h.d. Da Lublinskaje unii biełaruskija habrai karystalisia nia mienšymi pryvilejami, čym šlachta. U aktach vydatnyja habrai nazyvalisia «panami», što było vysokim tytułam. Jak i šlachcicy, jany chadzili z šablami, nasili załatyja łancuhi j piarścionki, ale ŭ adroźnieńnie ad šlachty, jany byli pazbaŭlenyja ad vajskovaha abaviazku.
U XIV i pačatku XV st. isnavała ŭsiaho piać habrajskich supołak: trockaja, bieraściejskaja, haradzienskaja, kijeŭskaja, łuckaja; da XVI st. dadałosia jašče šeść: uładzimirskaja, pinskaja, kobryńskaja, tykocinskaja, kleckaja, navahradzkaja. Naŭrad ci jany hrali značnuju rolu ŭ ekanamičnym žyćci, tamu sutyčak z chryścijanami nie nazirałasia. Ab tym, što biełarusy pastupova asymilavali habrajaŭ, śviedčać takija mianuški habrajaŭ jak Zubiec, Rabčyk, Alšejka, Hłuchi, Kraŭčyk, jakija paviedamlajuć nam jurydyčnyja akty. Na 100 kupcoŭ-chryścijanaŭ u toj čas naličvałasia 20 habrajskich. Redka možna było sustreć kupca-habraja, jaki vioz by tavary na kirmaš bolš čym na dziesiaci vazach, miž tym siarod chryścijanaŭ 20, 30, 40 vazoŭ — nia redkaść. Drobnyja aperacyi — zaniatak pieravažnaje bolšaści habrajaŭ.
Pad čas praŭleńnia Vialikaha kniazia Alaksandra ŭ historyi biełaruskich habrajaŭ adbyłasia prykraść: u 1495 h. jon vydaŭ poŭny nianaviści zahad, vielmi padobny da tych lozunhaŭ, što buduć na ŭzbrajeńni niamieckich nacystaŭ: «Žydavu (ź) ziamli našaje von vybici!» Supraćstajańnie z Maskvoju patrabavała hrošaj, jakich katastrafična nie stavała. I voś u rukach Alaksandra apynułasia habrajskaja ziamla i hrošy. Ale kali ŭ 1501 h. Alaksandar staŭ karalom Polščy, paŭtaryć toje samaje z karonnymi habrajami jon nia moh, bo jany značna pierasiahali litoŭskich pa kolkaści, bahaćci i mieli mahutnych abaroncaŭ.
Usie pierajemniki Vitaŭta mieli prablemy z hrašyma. Habrai ž ratavali ich ad finansavaha krachu: davali im napierad vialikija hrošy, a raspłaty čakali hadami. Biez habrajaŭ hety mechanizm pierastaŭ dziejničać. U 1503 h. Alaksandar daŭ habrajam dazvoł viarnucca i atrymać kanfiskavanaje, a taksama spahnać hrošy ź vinavatych im. Za ŭsio heta jany musili vystavić tysiaču vieršnikaŭ, ale adkupilisia hrašyma i nadalej mahli płacić tyja ž padatki, što i miaščanie.
Habrai pastupova pieratvarylisia ŭ bujnuju častku narodu Vialikaha kniastva. Kali ŭ XV st. u Litvie i Karonie ich pražyvała kala 20 tys., to ŭ XVI st. užo bolš za 100 tys. Siarod habrajaŭ vyłučajucca ludzi, jakija mocna ŭpłyvajuć na dziaržaŭnaje žyćcio, naprykład, braty Jezafovičy.
Dziaržaŭnaja ŭłada ŭsialak spryjała atrymańniu šlachiectva chryścijanami-habrajami, što davała tym bolšyja ekanamičnyja zdolnaści. Tolki ŭ XVI st. kala 350 chryščonych habrajaŭ stali pačynalnikami šlachieckich rodaŭ.
1569—1648. Ad Lublinskaj unii da pačatku hramadzianskaje vajny na Ŭkrainie. «Załatoje stahodździe» biełaruskich habrajaŭ
Ros ich upłyŭ na ekanomiku, žyćcio ŭ Kniastvie biehła spakajniej, čym u Karonie, dzie polskaje miaščanstva, asabliva na Zachadzie, akazałasia zaražanym niamieckaj judafobijaj.
Uzmacniajucca kahały. U nievialikich miastečkach isnavali prykahałki, jakija padparadkoŭvalisia najbližejšamu kahału. Serca kahała, jahony centar — synahoha; pry joj byŭ synahahalny dvor: malelnia i vučelnia, hramadzkija łaźni z kupiellu, kahalnaja izba, Tałmud-tora, prytułak dla ŭbohich i h.d.
Paśla Lublinskaje unii i spynieńnia dynastyi Jahiełonaŭ moc karaleŭskaje ŭłady pačynaje sastupać šlachieckamu ŭsiaŭładździu, što nie mahło nie adbicca na stanie habrajaŭ. Mahnaty byli hałoŭnymi abaroncami habrajaŭ. Svaju haspadarku jany addavali pad habrajski nahlad. Drobnaja šlachta adčuvała mocnuju habrajskuju kankurencyju i sprabavała dyskryminavać žydoŭ praz Statuty. Pakolki karol i mahnateryja abaraniali žydoŭ, udary byli nia stolki balučyja, kolki pryniźlivyja. Tak, u 1538 h. pa ŭzory zakonaŭ Polščy pasprabavali zabaranić habrajam nasić šlachieckija stroi, šabli; pavodle Statutu VKŁ zabaranili nasić adnolkavuju z chryścijanami adziežu, mieć chryścijanskuju prysłuhu, zajmać pasady. Dziakuj Žyhimontu III Aŭhustu, choć šabli adstajali. Ale ŭžo praz 20 hadoŭ, pavodle III Statutu VKŁ, bolšaść haniebnych punktaŭ papiarednich Statutaŭ skasavali.
Adnosiny ź miaščanstvam składalisia kudy bolš napružana, časta vylivajučysia ŭ pahromy. Z 2-j pałovy XVI st. u antyhabrajskaje baraćbie miaščanie znachodziać mahutnaha chaŭruśnika — Kaścioł, bo z uzmacnieńniem kontrarefarmacyi pačynaje źnikać talerancyja. Patreba ŭ vyšejšaje žydoŭskaje instancyi aformiłasia ŭ 1580 h. stvareńniem Vaadu abłaściej, u jaki ŭvachodzili ŭsie bujnyja kahały Rečy Paspalitaj: ad Vialikaha Kniastva byli pradstaŭlenyja Bieraście i Harodnia. U 1623 h. byŭ stvorany asobny Litoŭski Vaad. Vaad nia tolki kaardynavaŭ dziejnaść kahałaŭ, ale i sačyŭ za tym, kab nie ŭźnikała napružanaści z astatnim nasielnictvam. Litoŭski Vaad vynies, naprykład, nastupnuju ŭchvału: «Kali habraj biare hrošy ci tavar u pana ci kupca niehabraja, to ŭ vypadku kali možna dapuścić, što hety habraj maje niesumlennyja namiery, kiraŭniki supołki abaviazany papiaredzić ab hetym niehabraja».
1648—1667. Hramadzianskaja vajna i maskoŭskaja ahresija
...a lacham, žiedam i popam supostatam sim bierdyšom zahraju na ich tołstych šijach.
Nadpis na ŭłasnaje zbroi Bahdana Chmialnickaha
Adnosna spakojnaje žyćcio abarvałasia vybucham hramadzianskaje vajny. Kryvavaja chvala paŭstańnia nakryła abšary Rečy Paspalitaj. Piekła spuściłasia na Ziamlu. Heta byŭ sapraŭdny hienacyd, jaki vyklikaŭ masavyja ŭcioki habrajaŭ na Zachad. Čamu ŭ kazakaŭ nabrałasia stolki nianaviści da žydoŭ? Reč u tym, što mahnaty bačyli ŭ habrajach niezamiennych ludziej u spravie kalanizacyi poŭdnia Rečy Paspalitaj, i kazactva adčuvała niebyvały pryhniot mienavita z boku žydoŭ. Što šlachta ŭ paraŭnańni z habrajskimi faktarami! Kazak litaralna kroku nia moh stupić, a paŭsiul traplaŭ pad jarmo. Prajechać pa darozie ci praz most — płaci žydu. U šynku znoŭ źnianavidny žyd, i harełku možna nabyć tolki ŭ jaho. Handal — całkam žydoŭski. Abureńnie, vyklikanaje ciažkim ekanamičnym stanam, vylivałasia ŭ bunty. Pad čas buntu pad kiraŭnictvam Paŭluka za parohami było zabita 300 habrajaŭ... Vysnovaŭ nichto nie zrabiŭ... 10 lipienia 1648 h. byŭ dniom, čyrvonym ad kryvi. Kazaki całkam vysiekli habrajskaje nasielnictva šmatlikich haradoŭ i miastečak na poŭdni Rečy Paspalitaje.
Habrai Vialikaha Kniastva paraŭnalna mała paciarpieli ŭ 1648 h., bo tut nie isnavała takoha nieprymirymaha antahanizmu, da taho ž tut stajali vojski, padrychtavanyja suproć mahčymaha napadu Maskoŭščyny. Haniebnyja ŭcioki paspalitaha rušeńnia z-pad Piłavicaŭ adkryli Chmialnickamu darohu na zachad i poŭnač. Na miažy Vałyni kazackaja armija padzialiłasia na dźvie častki. Adna rušyła na Lvoŭ, druhaja na Kniastva. Žychary Bieraścia, Pinsku i inšych haradoŭ brosilisia naŭcioki da Harodni i Vilni. Chto nie paśpieŭ — zhinuŭ; šmatlikija zahinuli ŭ darozie ad hoładu i choładu. Adnak bliskučyja pieramohi pačali źmianiacca parazami. Vajna pačała zaciahvacca. Nivodny z bakoŭ nia moh dasiahnuć pierałomu. Chmialnicki padaŭsia za dapamohaj da maskoŭskaha cara. Praz šeść hadoŭ paśla vybuchu va Ŭkrainie biełaruskija habrai adčuli na «svaich šyjach» nia tolki kazaččynu, a jašče žudaści vajennaha teroru maskoŭcaŭ, niachaj i nie takoha vytančana-sadysckaha, jak u skurałupaŭ Chmialnickaha, — rehularnaje vojska ŭsio ž taki, dyj car — «Najcišejšy».
Adziny z vajujučych bakoŭ, ad jakoha habrai nie paciarpieli — švedy, što taksama pralacieli Biełarusiaj. Voś — eŭrapiejcy! Habrai akuratna vypłočvali akupantam nadzvyčajnyja vajennyja padatki.
Maskoŭcy taksama ŭviaźli. Blickryhu nie atrymałasia. Niekalki hod panavańnia «bratoŭ-pravasłaŭnych» raspluščyła vočy tym, chto sustrakaŭ ich z chlebam-sollu. Antynarodnaja, hrabiežnickaja palityka caryzmu ŭ Biełarusi pryviała ŭ kancy 1658 h. da narodnaje vajny, što doŭžyłasia da 1661 h.
Stan rečaŭ, jaki adbyvaŭsia tady, dobra pieradajuć suchija ličby — pamiery padatkaŭ, što kłalisia na plečy habrajstva, i nia mienš krasamoŭnyja farmuloŭki-abhruntavańni: 1652 h. — «U ciapierašniaj patrebie Rečy Paspalitaj pastanaŭlajem: na ŭsich žydoŭ VKŁ 30 tys. zł. polskich». 1654 h. — «Dla raptoŭnych patrebaŭ Rečy Paspalitaj, usim da niamałych ciažaraŭ... 40 tys. zł. poł.». 1655 h. — «Uspazory raptoŭnych patrebaŭ Rečy Paspalitaj — 30 tys. zł.». 1659 h. — «Žadaja vojska našyja ŭ zasłuhach zadavolić... 10 tys. zł.». 1661 h. — «Na ŭsich žydoŭ... 12 tys. zł.». 1667 h. — «Na ŭsich žydoŭ... 10 tys. zł.».
Doŭhija mirnyja pieramovy narešcie skončylisia ŭ studzieni 1667 h. Andrusaŭskim miram.
1667—1795. Ad Andrusaŭskaha miru da hibieli Vialikaha kniastva Litoŭskaha. Zaniapad
Vyniki vajny byli katastrafičnyja dla dziaržavy, dla nacyi; katastrafičnyja nastolki, što ich my adčuvajem navat siońnia. Biełaruskaje habrajstva ŭjaŭlała saboj nia mienš markotnaje vidovišča. Parušyłasia raŭnavaha miž čatyrma najstarejšymi supołkami — Bieraściem, Vilniaj, Harodniaj i Pinskam, što pačało vyklikać sprečki ab terytaryjalnych miežach ich jurysdykcyi. Lepšyja rabiny zahinuli, a Tałmud-tory pustavali pa niekalki hod. Nia stała toj kansalidacyi, što isnavała da vajny. Naradziłasia apazycyja staražytnym kahalnym paradkam, zhodna ź jakimi indyvid biassprečna padparadkoŭvaŭsia supołcy.
U 1676 h. Vaad zahadaŭ biassprečnaje padparadkavańnie siabroŭ kahału staršynie. Stračvajučy aŭtarytet u narodzie, kahalnaja staršyna źviartajecca pa dapamohu va ŭnutrykahalnaj baraćbie da karaleŭskich uładaŭ.
U vyniku nieŭzabavie ŭłady pačali ličyć, što majuć prava ŭmiašańnia, kali im samim budzie patrebna. Pasadu rabina nieŭzabavie možna było kupić u vajavody ci mahnata, na terytoryi jakoha byŭ kahał.
Miaščanie, pryvučanyja da kryvi za doŭhija vajennyja hady, učyniajuć u 1680 h. pahrom u Bieraści, praz dva hady — u Vilni, dy taki mocny, što Janu Sabieskamu pryjšłosia na jaho ŭcichamirvańnie dasyłać niekalki charuhvaŭ. Uviadzieńnie ŭ krainu kazackich vojskaŭ pad čas Paŭnočnaje vajny adčyniła prastoru dla farmavańnia bandaŭ, jakija kvapilisia najpierš na žydoŭ i ich majomaść. Adhałoskam kazaččyny siaredziny XVII st. źjaviłasia Kryčaŭskaje paŭstańnie 1740—1744 h. na čale z Vaščyłam, u jakoha, jak i ŭ Chmialnickaha, da habrajaŭ byŭ asabisty rachunak.
Mahnaty zastajucca hałoŭnymi abaroncami habrajaŭ navat u časy najbolšaje reakcyi. Bolš taho, kali antychryścijanskaja filazofija Aśvietnictva taksama chutka apanavała rozumy šlachty, jak u XVI st. Refarmacyja, byli vypadki pierachodu mahnataŭ u judaizm. Tak, Marcin Radzivił, karonny krajčy, kožnuju piatnicu ładziŭ dla judejaŭ bankiety i sam staŭ judejam. Svajaki abjavili jaho varjatam.
Pieraadolvajučy vyniki vajny 1648—1667 h., habrai vymušany byli rabić pazyku za pazykaj, zvyčajna pad zabieśpiačeńnie kahalnaju nieruchomaściu. Tak bolšaja častka kahalnaje majomaści apynułasia ŭ biesterminovym zakładzie. Kali ŭ 1766 h. pryznačanaja Sojmam kamisija prystupiła da skasavańnia pazyk, pierad joj pradstała nastupnaja karcina: Vilenski kahał — 5.316 čałaviek i 1.722.800 zł. viny, Bieraściejski, adpaviedna — 2.418 i 386.571, Pinski — 1.277 i 309.140. Tady jak štohodnyja prybytki składali: Vilenski kahał — 34.000 zł., Bieraściejski — 31.200, haradzienski — 21.000, Pinski — 37.000 zł. Jak dajšło da takoha stanu? «Kryvavy patop» siaredziny XVII st. — tak. Ale j niepamiernaść padatkaŭ u vyniku samavolstva ŭładaŭ: pahałoŭny, karanacyjny, na ŭtrymańnie karaleŭskaha dvara, z budynkaŭ (kali raźmiaščalisia na karaleŭskaje terytoryi), za prava karystańnia synahohami i mohiłkami, za prava zajmieć jakuju-kolviečy kahalnuju pasadu, na słuh, zbory z łavak, ramiostvaŭ, tavaraŭ, padatki naturaj u karaleŭski skarb, z napojaŭ, darožny, kirmašny, za pierajezd praz masty, z zaboju skaciny, z vałoŭ i baranaŭ, adpraŭlanych na kirmaš, padatak śviatarstvu z tych habrajskich damoŭ, jakija raniej naležali chryścijanam, i h.d., a jašče ŭsialakija pabory, jakija prosta niemahčyma było kantralavać.
Apošni karol Rečy Paspalitaj Stanisłaŭ Aŭhust Paniatoŭski pry ŭsich svaich niedachopach u paraŭnańni z Sasami byŭ usio ž patryjotam. Z 2-j pałovy XVIII st. kraina na chvali ekanamičnaha ŭzdymu pajšła šlacham reformaŭ. Siarod usiaho stajała pytańnie i ab habrajach. Skarbovaja kamisija pad kiraŭnictvam Tadevuša Čackaha vyniesła nastupnuju pastanovu: za habrajami pryznać usie pravy hramadzianaŭ; skasavać usialakija adroźnieńni ŭ statusie habrajaŭ ad chryścijanaŭ (akramia relihijnych); adčynić dla habrajaŭ usie promysły, akramia handlu alkaholem (zabarona na 50 hod).
Pad čas apošniaha aktu trahiedyi — vyzvolnaha paŭstańnia 1794 h. — habrai Vialikaha Kniastva nie vykazvali nijakich sympatyj da patryjotaŭ: mahčyma, jany prosta bačyli bieznadziejnaść spravy i ličyli za lepšaje prajaŭlać lajalnaść u vyhladzie roznych pasłuh vojskam Kaciaryny. Było b niaščyra abvinavačvać našych habrajeŭ u zdradzie nacyjanalnych intaresaŭ, chiba ž jany horšyja dziesiatkaŭ tysiačaŭ šlachty, što prysiahała roznym ahresaram?
Zatoje karonnyja habrai dziejničali procilehła. Habrajski połk lohkaje kavaleryi padpałkoŭnika Biereka Jasialeviča, hetaha Judy Makavieja Rečy Paspalitaj, pakazvaŭ cudy hieraizmu pad čas abarony Prahi i amal całkam zahinuŭ.
Tak biełaruskija habrai apynulisia pad Rasiejaj, i pačałasia novaja historyja.
