Liturhija pa-biełarusku
Vatykan zaćvierdziŭ bahasłužbovyja teksty ŭ pierakładzie a.Alaksandra Nadsana
Na pačatku sakavika Apostalski vizytatar dla biełarusaŭ-katalikoŭ u zamiežžy a.Alaksandar Nadsan atrymaŭ kančatkovaje zaćviardžeńnie Apostalskim Pasadam svaich pierakładaŭ bahasłužbovych tekstaŭ dla Biełaruskaj Hreka-Katalickaj Carkvy. U hutarcy, zapisanaj dla našaje hazety, a.Alaksandar tłumačyć sens hetaje padziei, raspaviadaje pra historyju svaich pierakładaŭ, havoryć pra ciapierašniuju sytuacyju ŭ Hreka-Katalickaj Carkvie i rolu, jakuju cerkvy mohuć adyhryvać u sučasnym žyćci ŭ Biełarusi.
— Jakoje značeńnie maje zaćviardžeńnie Vatykanam tekstaŭ Vašych pierakładaŭ?
— Pakolki liturhija, nabaženstvy — heta sprava ŭsioj carkvy, dyk u Katalickaj Carkvie skłałasia praktyka zaćviardžeńnia carkoŭnymi ŭładami pierakładaŭ bahasłužbovych tekstaŭ dla supolnaj malitvy.
Zaćviardžeńnie Apostalskaj Stalicaj biełaruskich pierakładaŭ nia varta razhladać jak niejki honar, bo biełaruskaja mova sama pa sabie nia maje patreby ŭ zaćviardžeńniach kaho b ni było. Bahuševič koliś skazaŭ, što «mova našaja — śviataja, bo jana nam ad Boha dadzienaja». I dar hety zusim niezaležny ad carkvy, jakaja pavinna ŭsprymać isnavańnie kožnaj movy jak fakt. Sprava carkvy — paćvierdzić, što peŭny pierakład adpaviadaje patrebam supolnaha nabaženstva , nia maje dahmatyčnych pamyłak, a jahonaja mova — dobraja j zrazumiełaja.
— Ci doŭha Vy pierakładali?
— Pamiataju, kali ja byŭ jašče maładym, da seminaryi, našyja śviatary z honaram kazali bratom-łacińnikam: «Vy voś moliciesia tolki na łacinie, a ŭ nas (h.zn. — u hreka-katalikoŭ) možna ŭžyvać usie movy». Krychu dziŭna jano hučała, bo ŭsie jany malilisia tady pa-carkoŭna-słaviansku, pa-čužomu.
U Hreckaj kalehii ŭ Rymie ja patrapiŭ u cikavaje asiarodździe studentaŭ roznych nacyjanalnaściaŭ: tam byli hreki, albancy, itała-albancy, araby, rumyny. Usie jany byli kataliki bizantyjskaha (albo hreckaha) abradu, i ŭsie mieli bahasłužeńni na ŭłasnaj movie. Kaniešnie, było kryŭdna za biełarusaŭ. Tady ŭpieršyniu ŭ mianie ŭźnikła žadańnie pierakłaści bahasłužbovyja teksty, kab biełarusy mahli malicca na rodnaj movie.
Pokul ja byŭ studentam, bracca za pierakłady było rana, ale jak tolki ŭ 1959 h. viarnuŭsia ŭ Londan śviatarom, adrazu pačaŭ pierakładać. Pamiataju, spačatku pierakłaŭ liturhiju Jana Załatavusnaha, zrabiŭ heta davoli chutka. Pakazaŭ tekst biskupu Časłavu Sipoviču i ajcu Lavu Harošku. Adreahavali jana nehatyŭna: «Jość i bolš pavažnyja za ciabie ludzi, ale navat jany nie biarucca za takuju spravu. Ja tady zmaŭčaŭ, ale dumki nie pakinuŭ».
Pacichu pracavaŭ nad tekstami ŭvieś čas, ale surjozna za ich uziaŭsia ŭ pačatku 1980-ch, kali paśla śmierci ŭładyki Sipoviča zastaŭsia adzin u Londanie. Ja tady ćviorda vyrašyŭ uvieści biełaruskuju movu ŭ bahasłužeńnie ŭ našaj londanskaj carkvie śv. Piatra i Paŭły.
Miž inšym, ja nia byŭ pieršym pierakładčykam. Užo paźniej ja daviedaŭsia, što ŭ Čykaha (tam u siaredzinie 50-ch utvaryłasia hreka-katalickaja parafija) Vacłaŭ Panucevič pierakłaŭ liturhiju. U jaho była dobraja vola, ale brakavała mahčymaściaŭ zrabić jakasny pierakład. Prykładna ŭ toj ža čas, što i ja, pierakładać pačaŭ mitrapalit BAPC Mikałaj z Taronta. Tak što, jak bačycie, heta byŭ čas, kali patreba ŭ biełaruskamoŭnym bahasłužeńni ŭžo vyrazna naśpieła.
— Atrymlivajecca, amal dvaccać hadoŭ Vy pryśviacili pierakładam. Uvieś hety čas Vy pracavali całkam samastojna?
— Kali ŭ 1990 h. ja ŭpieršyniu pryjechaŭ u Biełaruś, dyk asnoŭnaja častka pracy ŭžo była zroblenaja. Apošnimi hadami ja bolš vyviaraŭ pierakłady, čym rabiŭ novyja.
Zrazumieła, pieršyja varyjanty pierakładaŭ byli niedaskanałyja. Ja davaŭ ich prahladać usim, kamu było mahčyma. Pamiataju, pieršym krytykam pierakładaŭ stała dr. Nina Barščeŭskaja (ciapier — kiraŭnička Biełaruskaj prahramy Polskaha radyjo), tady — studentka biełaruskaj filalohii z Varšavy. Jejnyja zaŭvahi byli vielmi cikavyja j razumnyja. Potym byli inšyja krytyki: śvietłaj pamiaci prafesar Anton Adamovič ź Ńju-Jorku, prafesar Aleś Barščeŭski z Varšaŭskaha ŭniversytetu i šmat chto jašče. Ja z udziačnaściu prymaŭ usie prapanovy j zaŭvahi. Šmat krytykaŭ było taksama z samoj Biełarusi. Nazvać imiony ŭsich niemahčyma, ale ja asabliva ŭdziačny Siarhieju Šupu, Irynie Dubianieckaj, Karalinie Mackievič.
Sam svaich pamyłak časta nia bačyš, a ŭ bahasłužbovych tekstach važnaje kožnaje najdrabniutkaje słova. Tamu ja ŭvažaju hetyja pierakłady plonam supolnych vysiłkaŭ mnohich ludziej. Ja tolki pačaŭ, ale mnohija inšyja dałučylisia da pracy z dobraje voli, achviaravaŭšy svaje viedy j zdolnaści. Dziakuj Bohu za heta.
— Pierakładali Vy z hreckich tekstaŭ?
— Pierakładaŭ z aryhinałaŭ, jakija zvyčajna byli na hreckaj movie, dziela dakładnaści paraŭnoŭvaŭ ź pierakładami na inšyja movy. Vyklučeńni tut składali teksty bahasłužeńniaŭ na niekatoryja śviaty, jakich nia majuć hreki, ale tolki słavianie, jak, skažam, śviata Pokryva Baharodzicy, Jazafata abo Kiryły j Miatoda. Niekatoryja słužby, naprykład, malebien za biełaruski narod, daviałosia ŭkładać samomu.
— Ci majecie plany pierakładać niešta jašče?
— Užo zroblena ŭsio, što nieabchodna dla narmalnaha liturhičnaha žyćcia parafii. Pierakładać možna biaskonca, bo bizantyjskaja liturhičnaja tradycyja stvarałasia stahodździami j jana vielmi bahataja, ale ciapier niachaj papracuje niechta inšy. Kali daść Boh siłaŭ, dyk chacieŭ by ŭkłaści poŭnyja słužby na śviaty Eŭfrasińni Połackaj i Kiryły Turaŭskaha, a taksama pierakłaści stolnaje Evanhielle (zbor frahmentaŭ z čatyroch Evanhiellaŭ, układzienyja ŭ paradku, jak jany čytajucca ciaham hodu pad čas liturhii).
— Vy nie padzialajecie dumki pra patrebu «sakralnaj» movy ŭ carkvie?
— Ja nia viedaju paniaćcia «sakralnaje» movy. Uziać by choć tuju carkoŭna-słavianskuju, dyk jana koliś była žyvoj havorkaj. Toje samaje možna skazać pra łacinskuju, hreckuju ci habrejskuju movy. Zrešty, Chrystos havaryŭ pa-prostanarodnamu, pa-aramiejsku. Kožnaja mova dobraja, kab słavić Boha, i niama nijakich surjoznych arhumentaŭ suprać biełaruskaj movy ŭ carkvie. Pierakładać na jaje bahasłužbovyja teksty — značyć praciahvać pracu Kiryły j Miatoda, jakija pryśviacili svajo žyćcio, kab dać Słova Božaje słavianam na zrazumiełaj movie, kab malicca, słovami apostała Paŭły, «nia tolki sercam, ale j rozumam».
— Vyhladaje, što biełaruskaja mova zastałasia adzinaj eŭrapiejskaj movaj, na jakuju nie pierakładzienaja ŭsia Biblija...
— Heta, niesumnienna, balučaje pytańnie. Koliś advažyŭsia Skaryna, i z tych časoŭ nichto tak pa-sapraŭdnamu za Bibliju nia braŭsia. Jość amal poŭny pierakład Biblii, zrobleny ŭ Ńju-Jorku Jankam Stankievičam, ale jahonaja mova zanadta dziŭnaja, dyj sam jon byŭ niepadrychtavany da takoj pracy. Pracavaŭ nad pierakładam taksama a.Uładzisłaŭ Čarniaŭski, ale jahonyja teksty ŭ bolšaści nia vydadzienyja. Nakolki viedama, jon nie pierakładaŭ z aryhinalnych movaŭ.
— A Vy b nie ŭzialisia ciapier za Bibliju?
— Nie, ja słaby biblista. Da taho ž, akramia hreckaj, treba dobra viedać šerah inšych movaŭ: habrejskuju, aramiejskuju, syryjskuju. Pierakłaści Śviatoje Pisańnie — vialikaja sprava, ciapier užo niepasilnaja adnamu čałavieku. Ja vielmi rady, što daŭ mahčymaść dźvium asobam padrychtavacca da hetaj spravy: Iryna Dubianieckaja j Karalina Mackievič užo zakančvajuć svaje bahasłoŭskija j biblejskija navuki. Akramia ich u Biełarusi ŭžo jość niekalki čałaviek, zdolnych udzielničać u pierakładzie. Ciapier patrebna tolki krychu času j hrošaj.
— U pačatku sakavika spoŭniłasia 10 hadoŭ, jak Vy ŭ Miensku adsłužyli pieršuju paśla doŭhaha pierapynku hreka-katalickuju liturhiju. Čamu Biełaruskaja Hreka-Katalickaja Carkva, jakaja adradziłasia ŭ 1990 h., dahetul nia maje svajoj jerarchii?
— Pieradusim, mała śviataroŭ, z kaho biskup moh by być abrany. Pa-druhoje, falšyvaje razumieńnie ekumenizmu, kali hreka-kataliki stanoviacca zakładnikami pašyreńnia kantaktaŭ pamiž Katalickaj i Pravasłaŭnaj Cerkvami. Niemałaja adkaznaść taksama lažyć na tych, chto maje dačynieńnie da kiravańnia našaj Carkvoj, ale žyvie pa-za miežami krainy. Adkul im viedać sapraŭdnyja patreby j žadańni biełarusaŭ, kali jany nie žyvuć z nami našym žyćciom? Praŭda, historyja viedaje prykłady vialikich apostałaŭ, jakija pracavali siarod inšych narodaŭ. Ale hetyja ludzi žyli z narodam, stanavilisia adnymi z hetaha narodu. Najlepšy prykład tut — apostały słavianaŭ Kiryła j Miatod.
Bajusia, ludzi, asabliva maładyja, jakija z dobraj volaj i ščyrymi pamknieńniami pryjšli ŭ Hreka-Katalickuju Carkvu, mohuć źniavierycca, kali bačać takoje staŭleńnie da ich, da Carkvy z boku vyšejšaj carkoŭnaj ułady. Mnohija ź ich stali hreka-katalikami nia tolki z relihijnych, ale i z nacyjanalnych mierkavańniaŭ. Što ž, kožnaja daroha da Boha dobraja, tolki treba svoječasova čałavieka pravilna nakiravać.
— Paŭtarajecca sytuacyja, u jakoj hreka-kataliki apynulisia pierad vajnoj?
— Tady kiraŭnikami Carkvy dla hreka-katalikoŭ byli biskupy łacinskaha abradu, niebiełarusy i ź biełaruskaj carkvoj nijak nie źviazanyja. Zvyčajna jany byli nieprychilna nastaŭlenyja da katalikoŭ uschodniaha abradu. A siarod śviataroŭ było poŭna «tožie biełorussov» z byłoha pravasłaŭnaha duchavienstva i «dvuchabradnikaŭ» — łacińnikaŭ, zvyčajna palakaŭ, dla jakich uschodni abrad byŭ tolki niečym vonkavym. Historyja tady zakončyłasia sumna: pry pieršym vyprabavańni na pačatku vajny i adnyja, i druhija pakinuli Hreka-Katalickuju Carkvu j viarnulisia da taho, kim byli raniej.
— Jakoj moža być rola carkvy ŭ hramadzkim žyćci sučasnaj Biełarusi?
— U luboj dziaržavie carkva zachoŭvaje peŭnuju aŭtanomiju, asabliva adnosna palityčnaha žyćcia. Jość, adnak, rečy, pra jakija nielha maŭčać, pra jakija treba vyrazna vykazvacca. Dumaju, u Biełarusi zdarajecca šmat nahodaŭ carkvie zrabić heta kali nia słovam, dyk dziejańniem. Prykładam, što datyčyć biełaruskaj movy. Kali carkva ŭvažaje niespraviadlivaj sytuacyju, jakaja skłałasia ciapier, dyk u jejnych siłach zrabić tak, kab bahasłužeńni j kazani byli pa-biełarusku, knihi j peryjodyki byli biełaruskamoŭnymi. Niahledziačy na palityku ŭładaŭ, carkva moža i pavinna słužyć narodu.
Taksama, ci pavinna carkva maŭčać u vypadku niespraviadlivych aryštaŭ? Što bolš pa-Božamu: zmaŭčać ci skazać praŭdu, asabliva pry takim režymie, jak ciapierašni?! Kaniešnie, treba mieć šmat razvažnaści, ale nielha maŭčać zaŭsiody. Inakš navošta być carkvoj?..
Pryhadajma śvietłaj pamiaci ajca Jana Matusieviča. Kali ŭ 1996 h. paśla Čarnobylskaha šlachu dva lidery Narodnaha Frontu trymali haładoŭku za kratami, jon byŭ adziny, chto damohsia adviedać ich. Jon nie pabajaŭsia pajści da ŭładaŭ i skazać: «Tam maje vierniki siadziać, ja chaču ich pabačyć». Viedaju, što tyja ludzi j potym ź ciepłynioj uzhadvali śviatara, jaki ich padtrymaŭ i prynios paciašeńnie. Ajciec Jan spakojna, ale j advažna rabiŭ toje, što vymahała jahonaje sumleńnie j śviatarski abaviazak. Biada, kali Carkva začynicca ŭ sabie: što navonki — nas nie abychodzić.
— Vy ciapier pišacie pracu pra historyju Hreka-Katalickaj Carkvy ŭ Biełarusi. Ci šmat jašče zastałosia tajamnicaŭ u carkoŭnaj historyi?
— Kali jdzie pra Hreka-Katalickuju Carkvu, dyk tam paŭsiul tajamnicy. Što ni voźmieš — usio zahadki, niedaskazanaści abo stereatypy. Skažam, rola drujskaha klaštaru ajcoŭ maryjanaŭ u biełaruskim i, asabliva, hreka-katalickim žyćci mižvajennaha času. Ryzyknu śćvierdzić, što hetaja rola pierabolšanaja ŭ mnohich publikacyjach. Mała jašče viadoma pra staŭleńnie ryma-katalickich biskupaŭ da biełaruskaha ruchu ŭ zachodniaj Biełarusi. Nie napisanaja dahetul praŭda pra niezrealizavany namier kniahini Mahdaleny Radzivił stvaryć Biełaruskuju hreka-katalickuju kalehiju ŭ Rymie. Dyj pra hetuju vydatnuju žančynu taksama my viedajem jašče niedastatkova.
Ja chacieŭ by zasiarodzicca na historyi našaj carkvy ŭ XX stahodździ, bo mienavita tam — najbolš niedaskazanaha. U biblijatecy ŭ Londanie my majem šmat nieapracavanych jašče materyjałaŭ, datyčnych mižvajennaha peryjadu. Niekamu, moža, budzie baluča raźvitacca ź lehiendami, ale j praŭdu niama sensu chavać. Heta ŭžo historyja, a jana pavinna być praŭdzivaja, kab u pryšłaści nie paŭtarać pamyłak.
Tak najčaściej zdarajecca, što kali historyju piša katalik, dyk Katalickaja Carkva zaŭsiody maje racyju, kali ž pravasłaŭny aŭtar — naadvarot. Dumaju, naśpieŭ čas usim nam pryŭźniacca nad nieparazumieńniami j niedavieram adzin da adnaho. Pamiataju, u maładyja hady ja zachapiŭsia asobaj śv. Tamaša Mora — anhielca, zabitaha ŭ časy refarmacyi za admovu pakinuć Katalickuju Carkvu. Niejak trapiła mnie ŭ ruki jahonaja bijahrafija, napisanaja adnym pratestantam. Viedajecie, ja nia bačyŭ bolš abjektyŭnaj bijahrafii T.Mora: z perspektyvy stahodździaŭ aŭtar zdoleŭ uzvysicca nad tymi trahičnymi nieparazumieńniami. Toje samaje varta zrabić nam, biełarusam, adnosna ŭsiaho, što moža być prykrym dla nas u našaj ułasnaj historyi.
— Jak chutka Vašyja pierakłady i historyja Hreka-Katalickaj Carkvy źjaviacca ŭ Biełarusi?
— Pierakłady ŭžyvajucca ŭ Hreka-Katalickaj Carkvie i ciapier. Novaje ich vydańnie i historyja Carkvy, spadziajusia, buduć apublikavanyja sioleta.
Hutaryŭ Ihar Ivanoŭ
