Mit, jakomu nie dajuć pamierci
Jašče pra imia Skaryny
U 1996 h. vyjšaŭ zbornik matarjałaŭ kanferencyi “Połacak: karani našaha radavodu”, što adbyłasia ŭ Połacku 5—6 vieraśnia 1995 h. U zborniku matarjałaŭ źviartaje na siabie ŭvahu dakład H.Halenčanki “Kaniec zastarełaha mitu: novy dakumant pra Skarynu” (s.72-77) z fatakopijaj taho dakumantu. Tekst dakładu, ale ŭžo biez fatakopii, byŭ pieradrukavany ŭ biuleteni “Kantakty i dyjałohi” (№9, 1996). Novy dakumant — znojdzienaja ŭ aktavych knihach Poznani nieviadomaja raniej kopija karaleŭskaha pryvileju ad 25 listapada 1532 h., dadzienaha Skarynu. Pryvilej harantavaŭ jamu karaleŭskuju apieku i abaronu ad usich zamachaŭ na jahonuju svabodu i majomaść.
Da hetaha času daśledčyki viedali inšuju kopiju zhadanaha dakumantu z Karonnaj metryki (tak zvalisia knihi, kudy upisvalisia teksty karaleŭskich hramat i pryvilejaŭ). U hetych kopijach, u adroźnieńnie ad aryhinału, karaleŭskija tytuły i pieršy parahraf, jakija byli adnolkavyja ŭva ŭsich dakumantach, paznačanyja tolki pieršymi słovami. Niaredka sustrakajucca tam pamyłki i niedakładnaści, zroblenyja pierapisčykami. Tamu, a taksama ź pieraściarohi, uładalnik dakumantu zvyčajna prynosiŭ jaho ŭ miascovy haradzki ci ziemski ŭrad i prasiŭ zapisać u aktavyja knihi. Heta rabiłasia ŭ prysutnaści ŭładalnika, kab toj moh spraŭdzić dakładnaść zapisu. Poznańskaja kopija Skarynavaha pryvileju — jakraz taki zapis u haradzkich (burmistraŭskich) knihach hetaha miesta.
Tekst kopii z Karonnaj metryki vydaŭ u Vilni ŭ 1588 h. M.Krupovič u svaim “Sobranii hosudarstviennych i častnych aktov”. Jana cikavaja tym, što heta adziny viadomy dakumant, u jakim pobač ź imiem Skaryny “Francišak” staić druhoje imia, “Hieorhi”. U 1925 h. polski historyk Hienryk Łaŭmiański vykazaŭ dumku, što “Georgii” — pamyłka kancylarysta, i treba čytać “egregii” (šanoŭnaha). Hety vučony maje vialiki dośvied u čytańni starych łacinskich dakumantaŭ, tamu jahonaja zdahadka vartaja taho, kab pryniać jaje na vieru. Na žal, u Biełarusi ź idejalahičnych mierkavańniaŭ doŭhi čas jaje nie pryznavali. Dyj ciapier jašče nia ŭsie pahadžajucca z Łaŭmiańskim.
Nižej padajucca paralelnyja teksty pačatku i kanca dźviuch kopijaŭ skarynaŭskaha dakumantu. Z ustupu da Poznańskaj versii vidać, što zapis byŭ zrobleny ŭ 1532 h. “u niadzielu nastupnuju paśla śviata śv.Lucyi” — što, pavodle źličeńnia aŭtara hetych radkoŭ, było 14 śniežnia, na prośbu samoha Franciška Skaryny, jaki “prynios vyznačny list (scriptum significativum) ź visłaju piačaćciu Ja(ho) K(araleŭskaj) M(iłaści) i prasiŭ spadara burmistra zahadać, kab jon byŭ zaniesieny da aktavych knih”.
Užo pry pieršym znajomstvie z Poznańskaj kopijaj vyśviatlajecca, što mierkavańnie Łaŭmiańskaha adnosna imia “Hieorhi” ŭ “metryčnaj” kopii było słušnym i što sapraŭdy ŭ aryhinalnym dakumancie było napisana “egregii”, a nie “Georgii”.
Jość i inšyja adroźnieńni miž dźviuma versijami. Tak, u zahałoŭku “metryčnaj” kopii zamiest “Litterae” staić “Littere”, i navat proźvišča Skaryny napisana jak “Skorznia”. Aŭtar hetych radkoŭ zaŭsiody adčuvaŭ, što ŭ “metryčnaj” versii niečaha nie staje miž słovami “doctrinam” i “in arte”. U Poznańskaj versii złučnik “et” robić usio jasnym. Bolš adroźnieńniaŭ možna bačyć u apošnim skazie.
Znachodka Halenčanki źjaŭlajecca pavažnym układam u spravu vyvučeńnia spadčyny Skaryny, bo ŭdakładniaje važnuju detal u žyćciapisie pieršadrukara i raz nazaŭsiody kładzie kaniec biaspłodnym spekulacyjam adnosna jahonaha imia. Tamu dziŭna, što aprača vyšejzhadanych vydańniaŭ ź nievialikim nakładam, u nijakim aficyjnym navukovym vydańni nie było navat zhadki pra hetuju znachodku. Zatoje, pačynajučy ad 1997 h., u roznych časopisach, jak papularnych, tak i “akademičnych”, pačali źjaŭlacca adzin za adnym artykuły Ŭładzimiera Ahijeviča, starejšaha navukovaha supracoŭnika Instytutu filazofii NAN Biełarusi, u jakich jon u davoli biescyrymonny sposab davodzić, što “Hieorhi” — chrosnaje imia Skaryny. Dva jahonyja artykuły źjavilisia ŭ časopisie “Biełaruś”, dva ŭ “Vieściach NAN Biełarusi”. U 1999 h. pad šyldaju NAN Biełarusi vyjšła jahonaja kniha “Symbolika hraviury Skaryny”, jakaja atrymała vysokuju acenku dvuch “členaŭ-karespandentaŭ”. Aŭtar paznachodziŭ ceły šerah “dokazaŭ” — filalahičnych, histaryčnych i navat astranamičnych — u padtrymku svajoj kancepcyi. Ci hetyja dokazy pierakanali kaho-niebudź, aprača jaho samoha, heta inšaja sprava. Amal nidzie niama zhadki pra Poznański dakumant.
Kažam “amal”, bo, aprača časopisaŭ, Ahijevič drukavaŭsia i ŭ hazecie Akademii navuk “Viedy”. U artykule “Ideały i symbali biełaruskaha drukavańnia” (“Viedy”, №6, 1999) jon napadaje na Halenčanku ŭ davoli ahresiŭny sposab: “Čamu b H.Halenčanku nie rastłumačyć, ź jakoj nahody treba vieryć adnamu kapistu (poznańskamu — A.N.) dy nia vieryć druhomu? Zamiest aśviatleńnia pytańnia pryvodzicca zdahadka, nibyta nad paznanskim pisaram stajaŭ Skaryna i vadziŭ jaho rukoju, patrabujučy nie ŭkazvać svajho chrosnaha imia”.
Kali b starejšy supracoŭnik Instytutu filazofii NAN Biełarusi viedaŭ łacinskuju movu, dyk moh by pierakanacca, što Skaryna ŭ Poznani nie vadziŭ rukoju pisara, ale byŭ prysutny, kali toj zapisvaŭ jahony dakumant u aktavyja knihi, i moh spraŭdzić dakładnaść zapisu.
U 2000 h. u Miensku vyjšaŭ pieršy numar časopisu “Śviataja Ruś” z padzahałoŭkam: “Žurnał dla tiech, kto pomnit svoje otiečiestvo”. Tytuł i mova časopisu sami havorać pra jahony idealahičny kirunak. Nia dziva, što redaktar znajšoŭ blizkim pa duchu artykuł Ahijeviča “Inkohnito Skoriny”, u jakim aŭtar paŭtaraje ŭsie svaje staryja kazki i zajaŭlaje kateharyčna: “Nie pora li nam pokončiť s upłatoj dani idieołohičieski inśpirirovannoj viersii polskoho isśledovatiela Ch.Łovmiańskoho, kotoryj v 1925 h. “lišił” Skorinu imieni Hieorhij pad priedłohom toho, čto niekohda korolevskij pisaŕ budto by ošibsia v napisanii słova egregii i postavił na jeho miesto čietko i niesomnienno słovo Georgii?”
Skiroŭvajučy ŭsiu ŭvahu čytača na Łaŭmiańskaha (čaho jašče možna čakać ad “polskoho učienoho”?), aŭtar ni słovam nia zhadvaje pra Poznański dakumant, znojdzieny Halenčankam. Ahijevič lubić abvinavačvać u “intelektualnym padłohu” tych, kaho jon źniavažliva nazyvaje “aficyjnymi zachavalnikami spadčyny Skaryny”. Cikava, jak tady nazvać śviadomaje zamoŭčvańnie niavyhadnaj dla siabie praŭdy? Musić, taksama padłoham, tolki nie intelektualnym. Inšymi słovami, heta zvyčajnaje ašukanstva.
U artykule daremna šukać takija słovy, jak “Biełaruś”, “biełaruski”, chiba tolki ŭ nazvach “Biełorusskaja encikłopiedija” ci “Ministierstvo obrazovanija Riespubliki Biełaruś”. Vidać, hetyja słovy prykryja dla haspadaroŭ časopisu. I ci sumlenna heta, kab niechta, chto ličyć siabie biełarusam, moh napisać: “Svoimi pierievodami Skorina sformirovał litieraturnyj jazyk “bratii svojej Rusi”, nie skazaŭšy, jaki ž heta byŭ “iazyk”? Takim čynam, Skaryna ŭ artykule Ahijeviča sapraŭdy “inkohnito”...
Jak kažuć, “harbataha i mahiła nia vypravić”. Ahijevičaŭ hetaha śvietu ništo i nichto nie pierakanaje. Tym nia mienš, my b raili sp.Ahijeviču viarnucca da svaich rańnich zacikaŭleńniaŭ typu “Evalucyja filazofskich pohladaŭ Łunačarskaha”. Tam, prynamsi, u jaho nia budzie kankurentaŭ. Dyj łacinskaj movy viedać nia treba...
Usio heta było b vielmi śmiešna, kab nie było tak sumna. Sumna i kryŭdna za biełaruskuju navuku.
a.Alaksandar Nadsan
Zaŭvaha. U nižej pryviedzienych tekstach roznačytańni nadrukavanyja tłustym šryftam, napr., Georgii — egregii. Kali niejkaje słova ŭ adnoj versii adsutničaje, to jahonaja adsutnaść paznačanaja dužkami, napr., ( ) — et.
Pryvilejnaja karaleŭskaja hramata, dadzienaja doktaru Francišku Skarynu 25 listapada 1532 hodu
PRAGMATICA SANCTIO DOCTORIS FRANCISCI SKORINA A REGE DATA
Anno Domini 1532 dominica proxima post festum S. Luciae egregius Franciscus Skorina medicinae doctor obtulit infra scriptum significativum sub sigillo appenso M.S.R. petivit dominum proconsulem causare libro actorum comitari. Quid obtinuit tenore praescripto mediante ut sequitur.
Sigismundus Dei gratia Rex Poloniae Magnus dux Lituaniae Russiae Prussiae Masoviae etc dominus et heres.
Significamus tenore presentium quibus expedit universis.
Quia nos annuentes supplicationibus quorundam consiliariorum nostrorum ac commendatam habentes virtutem et doctrinam, et in arte midica non vulgarem peritiam et dexteritatem egregii Francisci Skorina de Poloczko artium et medicinae doctoris, eumque singulari gratia nostra propterea prosequi volentes, illi hanc immunitatem et praerogativam dandam et concedendam duximus damusque et conferimus tenore praesentium sic videlicet ut nemo tam in Regno quam in Magno Ducatu nostro Lithuaniae et terris Prussiae Samogithiaeque aliisque dominiis nostris in quaecumque causa magna vel parva illum citandi, ad iudicium trahendi et iudicandi potestatem habet praeter nos ipsos successoresque nostros.
…
Datum Cracoviae feria secunda festi sanctae Catherinae virginis et martyris anno Domini millesimo quingentesimo trigesimo secundo Regni ( ) nostri anno vigesimo sexto.
Fatakopija aryhinalnaha zapisu: H.Halenčanka. “Kaniec zastarełaha mitu: novy dakumant pra Skarynu”. U kn.: Połacak: karani našaha radavodu. Połacak, 1996, s.76—77.
LITTERE PRO DOCTORE FRANCISCO SKORZNIA DE POLOCZKO
Sigismundus etc.
Significamus etc.
Quia nos annuentes supplicationibus quorundam consiliariorum nostrorum ac commendatam habentes virtutem et doctrinam ( ) in arte medica non vulgarem peritiam et dexteritatem Georgii Francisci Skorina de Poloczko artium et medicinae doctoris, eumque singulari gratia nastra propterea prosequi volentes, illi hanc immunitatem et praerogativam dandam et concedendam duximus damusque et conferimus tenore praesentium sic videlicet ut nemo tam in Regno quam in Magno Ducatu nostro Lithuaniae et terris Prussiae Samogithiaeque allisque dominiis nostris in quaecumque causa magna vel parva illum citandi, ad iudicium trahendi et iudicandi potestatem habet praeter nos ipsos successoresque nostros.
…
Datum Cracoviae feria secunda fersti sanctae Katherinae virgins ( ) anno Domini millesimo quingentesimo tricesimo secundo Regni vero nostri ( ) XXVI.
Fatakopija pieršaj staronki aryhinalnaha zapisu: Francysk Skaryna i jaho čas. Encyklapedyčny daviednik. BiełSE, Miensk, 1988, s.575. Poŭny tekst: “Skarynavy krakaŭskija pryvilejnyja hramaty 1532 hodu”. Zapisy. Kniha 5. Biełaruski Instytut Navuki i Mastactva, Miunchen 1970, s.118—119.
