Alaksandar Mścisłavavič Tałstoj: “Hraf viarnuŭsia!..”
Mśje Tałstoj pryjechaŭ u Biełaruś jak pieršy ataše pa kultury novaadkrytaha francuskaha pasolstva ŭ 1992 h. Ciapier jon pracuje sudekanam frankabiełaruskaha fakultetu Eŭrapiejskaha humanitarnaha ŭniversytetu ŭ Miensku. Jon adzin z tych francuzaŭ, pa jakich biełarusy aceńvajuć Francyju jak krainu i jak partnerku Biełarusi. Evalucyja jahonych pohladaŭ jaskrava adlustroŭvaje evalucyju francuskich pohladaŭ na Biełaruś uvohule. Niahledziačy na niepaśladoŭnaść unutranaj palityki, Biełaruś za 10 hadoŭ zaniała svajo miesca ŭ kalektyŭnym ujaŭleńni eŭrapiejcaŭ. U hetym — žaleznaja lohika historyi. I zaruka pieraadoleńnia taje niaŭvahi da Biełarusi, nierazumieńnia Biełarusi, jakija abumoŭlivali svojeasablivuju biełarusafobiju eŭrapiejcaŭ u 90-ch. Pra heta — hutarka z hrafam Tałstym.
“NN”: Vy žyviacie ŭ Biełarusi 9 hadoŭ. Ci źmianiłasia vašaje bačańnie krainy za hety čas?
A.T.: Papraŭdzie, u 1992 h. u mianie nie było nijakaha bačańnia. I hetaja adsutnaść bačańnia i była siarednim bačańniem siaredniaha eŭrapiejca. Ja čas ad času najaždžaŭ u Rasieju da svajakoŭ, byvaŭ u Centralnaj Azii i na Kaŭkazie, bo cikaviŭsia kaŭkaskimi movami, turysckaj ekzotykaj. A dla naviedvańnia Biełarusi nia mieŭ ni turystyčnych, ni navukovych pryčynaŭ. Adpaviedna, nie było j nijakaha ŭjaŭleńnia pra biełaruskuju kulturu.
Dla mianie biełaruskaja kultura — heta kultura, jakaja stavić šmat pytańniaŭ, na jakija ciažka znajści adkazy. Mo tamu, što jość małaviadomyja sfery, palityčnyja ci hramadzkija tabu. Naprykład, mnie cikava było daviedacca, što ŭ Biełarusi raniej bolšaść nasielnictva haradoŭ składali žydy — vielmi dynamičnaja i važnaja dla hramadztva hrupa. Ale ja dahetul nie mahu znajści adkazu na pytańnie, ci paŭpłyvała žydoŭskaja kultura realna na biełaruskuju. Padazraju, što kantaktaŭ pamiž žydoŭskaj kulturaj jak kulturaj haradzkoj i biełaruskaj kulturaj jak kulturaj pieravažna viaskovaj było niašmat. Heta pytańnie terytaryjalnaj stratehii, kali chočacie… Zastajecca tolki škadavać, što žydoŭ u Biełarusi nia stała, bo raznastajnaść — moŭnaja, etničnaja i kožnaja inšaja — źjaŭlajecca bahaćciem. Kali b žydy ŭ Biełarusi zastavalisia takimi ž šmatlikimi i takimi ž volnymi ŭ svajoj dziejnaści, viaskovaje nasielnictva Biełarusi taksama raźvivałasia b chutčej, i kraina była b bahaciejšaju.
“NN”: Vy kažacie, što 10 hadoŭ tamu Biełaruś amal nie prysutničała va ŭjavie eŭrapiejcaŭ. Ciapier jana źjaviłasia ŭ hetaj ujavie? Što hetamu paspryjała?
A.T.: Najpierš palityka. Niejkija padziei, zdareńni… Adnak usio heta vielmi paviarchoŭna, frahmentarna, biez ahulnaha bačańnia. Kab zajmieć jaho, treba być stałym i blizkim naziralnikam.
“NN”: Jak Biełaruś moža stać abjektam blizkaha nazirańnia, naprykład, dla francuzaŭ?
A.T.: Siońnia hałoŭny most miž Biełarusiaj i Francyjaj — studenty našaha fakultetu. Jany nasyčajucca francuskaj kulturaj i źjaŭlajucca specyjalistami pa kultury biełaruskaj. Jany vychodziać z universytetu zdolnymi nieści infarmacyju pra Biełaruś na roznych movach — anhielskaj, francuskaj... I, takim čynam, robiać viedy pra Biełaruś dastupnymi dla eŭrapiejskich krainaŭ.
“NN”: Kolki studentaŭ vypuskaje Vaš fakultet štohod?
A.T.: U siarednim — 15—20.
“NN”: Jakaja častka ź ich praciahvaje navučańnie abo znachodzić pracu ŭ Francyi?
A.T.: Lepš kazać nie pra Francyju, a pra Zachodniuju Eŭropu... Pracu tam mała chto znachodzić. Ale ŭsie jany, dzie b ni pracavali, zastajucca tym ci inšym čynam źviazanyja z Francyjaj. Niedzie tracina našych studentaŭ skančajuć navučańnie ŭ Francyi.
“NN”: Vy kazali pra šmatetničnaść Biełarusi. Jak naša kraina moža karystać z hetaj šmatetničnaści, kab palapšać svoj vobraz i ŭmacoŭvać prestyž u śviecie?
A.T.: Nu, Vaša šmatetničnaść pamiraje, bo žydoŭ užo niama, naprykład... Heta, na žal, ahulnaja tendencyja ŭ historyi nacyjaŭ. Nacyi robiacca ŭsio bolš adnanacyjanalnymi — heta fatalnaść historyi, i narody da hetaha časam navat imknucca. Tamu ja nia dumaju, što Biełaruś moža niejak skarystać z hetaha, pahatoŭ što historyja Biełarusi ŭ hetaj halinie raśpisanaja słaba i infarmacyi niašmat i pra žydoŭ, i pra tataraŭ, i karaimaŭ. Apošnich užo j nie zastałosia navat... A miž tym, adna spadarynia ź biełaruskich Bahdanovičaŭ, karaimka, emihravaŭšy paśla revalucyi ŭ Francyju, stałasia pakravicielkaju suśvietnaje arhanizacyi “Bratoŭ-musulmanaŭ”.
“NN”: Jak Vy bačycie budučyniu biełaruskaje kultury j śviadomaści ŭ ich suisnavańni ź inšymi kulturami?
A.T.: Ja banalna skažu, što heta zaležyć ad voli kiroŭnych hrupaŭ nasielnictva, jakija možna raspłyvista nazvać “elitami”, — ad ludziej, što majuć peŭnaje vychavańnie, adukacyju, nia tolki ŭładu. Ideja raźvićcia biełaruskaje kultury cikaviła mianie, bo ja zadumvaŭsia, ci moža ŭ krainie, u jakoj u 1995—96 h. statystyka naličvała tolki 35% biełaruskamoŭnych, raźvivacca kultura hetkaha typu. Ciapier ja prosta kanstatuju, što tutejšyja dziaržaŭnyja medyi, BT i presa dosyć šyroka ŭžyvajuć biełaruskuju movu. Dla mianie, jak naziralnika zboku, biełaruskaja mova nia robić uražańnia adsunutaj na peryferyju hramadztva. Jość telepieradačy, vypuski navinaŭ pa-biełarusku. Nia viedaju, ci hetaha dastatkova. Biełaruskaja mova ŭžyvajecca, prynamsi, na ŭzroŭni pačatku 90-ch. Nia dumaju, što biełaruščyny pamienšała z taje pary. Ale ja nia viedaju, ci moža ŭpłyŭ biełaruskaje movy ŭzraści. U peryjady intensiŭnaje rusifikacyi ŭ Biełaruś pryjaždžała bolej rasiejcaŭ-mihrantaŭ, čym naradžałasia biełarusaŭ. Tamu isnuje značnaja častka hramadztva, za jakoj nie staić nijakaj biełaruskaj tradycyi, jakaja praciahvaje zachoŭvać svaje rasiejskija siamiejnyja ŭstoi j jakaja nie abciažaryła siabie vyvučeńniem biełaruskaj movy. Zatrymlivaje raźvićcio vašaj kultury j toje, što biełaruskamoŭnaja intelihiencyja davoli paviarchoŭna viedaje historyju svajoj krainy i niedastatkova krytyčna jaje ŭsprymaje. Ludzi prahłynajuć usio, što im prapanujecca, nia majuć zvyčki analityčna padychodzić da źviestak.
“NN”: Čamu tak?
A.T.: Bo Biełaruś uvachodziła ŭ Rasiejskuju i Savieckuju imperyi, jakija nikoli nia viedali demakratyi. Nasielnictva było pasiŭnym, bo za jaho zaŭždy dumali naviersie.
“NN”: Vy, pavodle pachodžańnia, jość pradstaŭnikom taje rusafilskaje Francyi, jakaja tradycyjna z zachapleńniem i padtrymkaju stavicca da Rasiei, taje Rasiei, praz vyzvaleńnie ad jakoj i farmavałasia biełaruskaja nacyja. Jak nam zavajavać sympatyju śvietu? Jak, na Vašu dumku francuza-rusafiła, dabicca razumieńnia našaje biełaruskaje spravy francuzami i rasiejcami? Ci mahčyma heta ŭvohule?
A.T.: Ciažkoje pytańnie. U mianie bačańnie intelihienta — mnie padajecca vielmi važnym stvareńnie tojesnaści ŭ raznastajnaści. Ja baču peŭnyja stereatypy, sparodžanyja biełaruskim nacyjanalizmam, baču schilnaść sproščana ŭsprymać biełaruskuju historyju. I mnostva prabiełaŭ u histaryčnaj viedzie. Časta jany mnie zdajucca naŭmysnymi. Naprykład, kali havorka idzie pra Vialikaje Kniastva. Tutaka “nieŭśviadomlenaje” biełarusaŭ ihnaruje, naprykład, ukraincaŭ, jakija taksama majuć prava na svaju dolu spadčyny Vialikaha Kniastva. O, ja viedaju historyju Biełarusi lepš, čym Vy dumajecie, i nikoli nie spyniajusia razvažać pra jaje historyju i los. Tolki zrazumiejcie mianie słušna. Na maju dumku, hałoŭnaje, kab biełarusy pavažali inšyja narody, kultury. Zrešty, narod, upeŭnieny ŭ sabie, zaŭždy pavažaje inšyja narody.
“NN”: U 1992 h., kali Vy pryjechali ŭ Biełaruś, jadro biełaruskich intelektuałaŭ ujaŭlała siabie budaŭnikom čaćviertaje bałckaje nacyi, tady jak va ŭjaŭleńni eŭrapiejcaŭ i, mahčyma, Vašym asabistym ujaŭleńni Biełaruś była ni čym inšym, jak prosta druhoj rasiejskaj respublikaj...
A.T.: Dakładniej, uschodniesłavianskaj. Kali ŭźnikła kraina, dyk bolšaść žycharoŭ Francyi mierkavała, što ŭsio ž musić być niejkaja roźnica miž rasiejcami j biełarusami. Jany mo nia viedali dakładna, jakaja...
“NN”: A rasiejskaja intelihiencyja, što žyła tutaka, nikoli nie ŭsprymała Biełaruś jak niejki samastojny subjekt. Ci prymirylisia za apošniaje dziesiacihodździe hetyja dva radykalnyja bačańni Biełarusi? Uźnik ź ichnaha zmahańnia niejki kampramis, ci jany praciahvajuć isnavać paralelna — adno niezaležnickaje, praeŭrapiejskaje, palanafilskaje, druhoje — rusafilskaje i nastalhična-ŭnijanisckaje?
A.T.: Jany nie spałučajucca. Ale trahiedyi ŭ hetym niama. Hramadztva nie raskolecca, nie chiśniecca da adnoj z krajnaściaŭ. Histaryčny dośvied zaličvajecca, navat kali jon karotki. Krainy Bałtyi mieli histaryčny dośvied niezaležnaści, voś jany chutka i rašuča adździalilisia ad SSSR, chutka nablizilisia da Zachadu, pryniali zachodnija palityčnyja i idealahičnyja daktryny i navat ład žyćcia nablizili da zachodniaha ŭzoru. Tady jak Biełaruś za hetyja hady zbliziłasia chutčej z Uschodam. Raniej mnie zdavałasia, naprykład, što Biełaruś — kraina dźviuch relihijaŭ, choć katalikoŭ i mienš, čym pravasłaŭnych. Ciapier u mianie takoje ŭražańnie, što pravasłaŭje ŭziało vierch, što jano ŭsio bolš razhladajecca jak dziaržaŭnaja relihija. Kali sabrać razam usie adroźnieńni, ubačycie, što razryŭ pamiž bałckimi krainami i Biełarusiaj bolšaje. Ale heta nie paznačaje, što Biełaruś raspuskajecca ŭ Vialikaj Rasiei.
“NN”: Ci Francyja moža — i ci choča — zrabić niešta, kab dapamahčy biełarusam źbierahčy svaju kulturu, movu, jakim usio ž pahražaje peŭnaja niebiaśpieka?
A.T.: Na maju dumku, heta nia moža datyčyć Francyi. Ale zatoje heta moža datyčyć usich emihrantaŭ biełaruskaha pachodžańnia ŭ Francyi, usich pakaleńniaŭ. Na žal, ich mała, heta malupasieńkaja supolnaść. Kanadzkaja i amerykanskaja biełaruskija dyjaspary našmat bolšyja, i rolu im nakanavana adyhrać bolšuju... A bolej mnie niama što skazać. Ja cikaŭlusia Biełarusiaj jak čałaviek zboku, choć maje svajaki pierad revalucyjaj byli bujnymi ziemlaŭłaśnikami tutaka ŭ Biełarusi — u Hrudzinaŭcy, pad Bychavam. Hetaja halina našaha rodu atrymała ŭ svoj čas majontak, skanfiskavany ŭ insurhientaŭ. Siadziba jašče piać hadoŭ tamu była ŭ dobrym stanie, u joj mieściłasia škoła. Paśla škoły nia stała, adklučyli aciapleńnie j elektryčnaść, i siadziba stała rujnavacca na vačach. Kali ja ŭpieršyniu naviedaŭ jaje, tam možna było navat žyć.
Ja pryjechaŭ u Miensk u jakaści ataše pa kultury, i ŭ tyja hady mianie časta pakazvali pa BT. Sialanie pabačyli mianie ŭ televizary i pryjšli ŭ miascovuju bolnicu — a tam jość bolnica, pabudavanaja apošnimi ŭładalnikami siadziby, dačka jakich pryjaždžała na vakacyi lačyć mužykoŭ. (Ciapier heta miascovy dziaržaŭny špital.) Dyk voś, jany pryjšli da hałoŭnaha lekara (heta, darečy, žyd, rodam ź Miensku, jaki piša pra hetuju halinu Tałstojaŭ) i skazali jamu: “Doktar, hraf viarnuŭsia!..”
Hutaryŭ Mikoła
