Viera i niaviera ŭ Biełaruś
“Ułoŭ moj byŭ zusim mizerny i tamu ja byŭ zły, jak pop, jaki pryjšoŭ na chaŭtury i raptam zaŭvažyŭ, što niabožčyk uvaskres. Mianie mučyła daŭniaja zastarełaja chandra, jakaja varušyłasia ŭ tyja dni na dnie kožnaj biełaruskaj dušy: niaviera ŭ kaštoŭnaść svajoj spravy, biaśsille, hłuchi bol”.
Uładzimier Karatkievič “Dzikaje palavańnie karala Stacha”
Zastarełaja chandra, niaviera i biaśsille. Hetki stan dušy pakinuŭ biełarusu ŭ spadčynu saviecki peryjad, kali Ŭładzimier Karatkievič pisaŭ svaju histaryčnuju beletrystyku. Hetyja pačućci vielmi suhučnyja dniu siońniašniamu.
Vieru treba zdabyvać, vieru treba hadavać, vieryć možna stamic-ca. Viera jość pracaj. Heta jak z dabrom, jakoje treba rabić, tady jak zło prychodzić najčaściej samo. Jak i niaviera, jakaja nie vymahaje ad čałavieka nijakich vysiłkaŭ. Siadziš sabie i nia vieryš. Ź vieraj naadvarot — joju treba avałodać, a niaviera, jakuju Dal nazyvaŭ niavierstvam, vałodaje taboju sama.
Adzin moj znajomy, rodam ź Miensku, jaki žyvie ciapier u Polščy, pachvaliŭsia, što niadaŭna byŭ u Anhielščynie. Jon z zachapleńniem raspaviadaŭ pra londanskija teatry, pra “Kovent-Harden”, pra “Rojał Kort” dy bahata čaho inašaha. “Naturalna, — kazaŭ jon, — ničoha padobnaha ŭ nas niama j nia moža być”. — “Čamu, — pytajusia, — naturalna? U nas ža jość vydatnyja režysery, aktory, taksama vialikija tradycyi. Urešcie, našy teatry tamaka ž, u Brytanii, šmatkroć atrymlivali ŭznaharody...” — “Nu, što ty! Tamaka ž usio hetak zroblena, hetkija hrošy ŭkładzienyja... Nu, ty što, nie razumieješ, što takoje Londan!?”
Roźnicu pamiž Londanam i Mienskam ja razumieju. Ale nie razumieju, adkul hetak chutka biarecca hreblivaść, a ŭ lepšym vypadku skiepsis da ŭsiaho biełaruskaha ŭ tych, chto jašče zusim niadaŭna hatovy byŭ horača toje adstojvać, byŭ hatovy vieryć u svajo. Moža ludzi stamlajucca vieryć biaskonca?
Dniami daviałosia pahavaryć ź jašče adnoj cikavaj asobaju. Jana teatraznaŭca j aktorka, žyvie ŭ Eŭropie. Nazavu jaje Lizaju. Jaje maci — ščyryja biełaruska, jak i ŭsia jejnaja radnia, raskidanaja pa śviecie.
Pa vajnie siamja dzieda vyjechała na Zachad, doŭha pierajaždžali z adnoj eŭrapiejskaj krainy ŭ inšuju, pakul u adnym z krajoŭ nie prykipieli. Tutaka maci j jaje braty atrymali adukacyju, tutaka abzavialisia siemjami. U hetaj vialikaj radni zaŭsiody panoŭnaje miesca zajmała biełaruskaja mova. Kolki jana siabie pamiataje, stolki svajaki raspaviadali pra Biełaruś. Pra biełaruskija spravy havaryłasia j za siamiejnymi stałami j na adpačynku, na Kalady j na Vialikdzień. Zdavałasia, kanca hetym hamonkam nie było. Pryjaž-džali siabry j znajomyja, i z kožnym spatkańniem usio pačynałasia nanoŭ: uzajemnyja pierakonvańni ŭ śvietłaj budučyni Biełarusi, sprečki pra toje, jak i što tamaka ŭładkavać, jak treba vymaŭlać toje ci inšaje słova, jak śpiavać pieśniu. Praminali hady. Adyšło pakaleńnie dziadoŭ i babulaŭ. Mnohija pabralisia šlubami ź niebiełarusami. A hamonki pra Biełaruś nie spynialisia. Naadvarot. Pałova radni niebiełaruskaha pachodžańnia pad uražańniem hetaje zaciataści imknułasia padładzicca pad hety kamerton.
Sama ž realnaja Biełaruś pakrysie ścirałasia ŭ ichnaj pamiaci. U śviedamaści Lizy, jak i astatnich biełaruskich dziaciej na Zachadzie, Biełaruś ujaŭlałasia kali nia rajem, dyk niečym da taho padobnym. Tamaka žyvuć najlepšyja ludzi na śviecie: zyčlivyja, vietlivyja, haścinnyja... Tam — nievierahodnaha charastva krajavidy... Tam — sapraŭdnyja śviatyni...
U siaredzinie 90-ch Liza naviedała Biełaruś. Jana rychtavałasia da hetaje vandroŭki hadami. I ź nieciarplivym trymcieńniem uzirałasia ŭ krajavidy za aknom ciahnika: “Kali ž, narešcie, Biełaruś? “ Nu voś i Bieraście, Baranavičy, Stoŭpcy. Lasy, pali, lasy… U Miensku ludzi aziralisia na jaje nietutejšy vyhlad ź niedavieram, u kramie niejkaja ciotka pačała aburacca ź jaje biełaruskaj movy: voś, maŭlaŭ, pryjaž-džajuć palaki, beenefaŭski nacyjanalizm tut razvodziać. Inšyja ludzi, daznaŭšsia, što jana z Zachadu, niaspynna namiakali na hrošy. Mašynu, jakuju jana nieabačliva pastaviła pad aknom, razrabavali za paŭhadziny. Nie znajšoŭšy siarod rečaŭ ničoha vartaha, paraskidali ich pa mikrarajonie. Prajechaŭšy krychu pa vioskach i miastečkach, pražyŭšy ŭ Biełarusi ź miesiac, Liza viarnułasia damoŭ.
“Ślozy, — kaža jana, — mianie dušyli. Ślozy kryŭdy. U mianie było adčuvańnie, što mianie padmanuli. Mnie chłusili ŭsio žyćcio. Ja doŭha nie mahła navat čuć pra biełaruskaść. Ale paśla supakoiłasia. Maje svajaki nie vinavatyja. Jany sami padmanvali siabie ŭsio žyćcio. Biełaruś dla ich nikoli nie była realnaju”.
Svajaki Lizy, stvaryŭšy sabie iluziju, nie chacieli ź joj raźvitvacca. Jany sami ci nie naŭmysna marudzili z pryjezdam u Biełaruś, kab nie razburać iluzornaha śvietu, u jakim pražyli bolšuju častku žyćcia. U bolšaści, jany hetak nikoli j nie pabyvali ŭ sapraŭdnych viaskovych chatach, na ŭskrajkach mienskich mikrarajonaŭ, nie chadzili pa bałatach, nie źbirali tut hryboŭ, nia plochalisia ŭ rekach. Ci nie tamu staryja biełaruskaja emihranty majuć ciapier mała ŭpłyvu na sytuacyju ŭ Biełarusi, što, u adroźnieńnie ad Adamkusa, Vikie-Frajberhie dy jašče tysiačaŭ litoŭskich, łatvijskich i estonskich emihrantaŭ, tak i nie dali rady prystasavacca da novaje, inšaje Biełarusi, jakoj jana stała za 50 hadoŭ? Bo zanadta vieryli.
A voś nazirajučy za najnoŭšaj chvalaju emihracyi, za tymi, chto mnie viedamy našmat lepiej, nie mahu pazbycca dumki pra toje, što hetyja ludzi nia vierać... Bolš za toje, nia vieračy sami ŭ Biełaruś, jany imknucca pierakanać usich vakoł siabie, što perspektyvaŭ na Baćkaŭščynie niama. Apraŭdać tym samym svoj adjezd. I nia viernucca jany siudy. Ni za Łukašenkam, ni paśla jaho. Ich miescy TUT zojmuć mienš adukavanyja, mienš enerhičnyja, a to j čužyja ludzi.
I nia vierniecca toj moj znajomy, jaki źjeździŭ u Londan, jakomu ja hetak ničoha j nie davioŭ pra vartaść žyvoha biełaruskaha teatru. Novyja emihranty, karystajučysia kałamutnaj biełaruskaj sytuacyjaj, šukajuć dla siabie najpierš materyjalnych vyhodaŭ. Jany jeduć, kab lepiej žyć. U tym zahany niama. Ale ž navošta pa sabie pakidać paniavierku?
Nie viartajucca vyvučanyja za aki-janam biełaruskija studenty! I aŭstralijski biełaruski dzied nie planuje lehčy ŭ rodnuju ziamielku, zastajecca na čužynie nazaŭsiody. Atrymoŭvajecca para: niaviera i nieviartańnie. A voś arystakrat Antoni Radzivił loh u siamiejnym sklepie ŭ Niaśvižy. Nazaŭždy viarnuŭsia ŭ kraj prodkaŭ.
I Liza vielmi lubić biełaruski teatar. Pryjaždžaje ciapier u Biełaruś ci nie štohod. Vyvučaje biełaruski teatar, žyvuju biełaruskuju kulturu. I z kožnym razam usio bolej i bolej pryvykaje da kraju, u jakim naradzilisia jaje baćki. Jana vieryć u jaho. I šmat robić u siabie ŭ Eŭropie dziela taho, kab pra Biełaruś viedali jak maha bolej.
Hary Kumaniecki
