Terminalohija
Majo hłybokaje pierakanańnie — navukovaja terminalohija nia moža abyścisia biez zapazyčańniaŭ. Jana daŭno nie biełaruskaja, nie rasiejskaja, a internacyjanalnaja; kali ja ŭbaču ŭ anhielskim tekście entropy ci ŭ niamieckim Entropie, ja zaŭsiody zrazumieju: razmova idzie pra entrapiju. Navukovy termin treba razhladać prosta jak nabor hukaŭ ci litaraŭ, jaki biezvaryjacyjna aznačaje peŭnaje paniaćcie; što jašče stajała za hetymi hukami ŭ rodnaj dla ich movie, na pačatkovaj stadyi vyvučeńnia dyscypliny ŭvohule lepš nia viedać, bo pačniecca błytanina ŭ hałavie. Prykłady: atam (hr. atomos ‘niepadzielny'), uran (hr. uranos ‘nieba'), fajł (anhł. file ‘padšytyja papiery; kartateka').
Zdavałasia b, voś jano, nieŭzaranaje pole dla sapraŭdnych biełaruskich linhvistaŭ-navataraŭ? Šlach škodny. Heta byŭ by jašče adzin faktar, jaki adrazaŭ by nas ad suśvietnaj cyvilizacyi.
Što ž da zapazyčańniaŭ z rasiejskaj movy, to tut ja ścišu svaju kateharyčnaść. Pracavać jość nad čym. Ale znoŭ ža — nie pierabrać, nie kiravacca pryncypam «aby nie». Pryviadu prykład z majoj rodnaj chimii. U epochu ramantyzmu 1990-ch šerah aŭtaraŭ prapanoŭvaŭ zamianić termin rastvor na roščynu, što na pieršy pohlad zdavałasia absalutna lahičnym. Sapraŭdy, raščyniać — heta źmiešvać ćviordaje cieła z vadkaściu; sama roščyna viadomaja biełarusu spakon vieku. Dy voś tolki nie ŭličyli, što termin rastvor daŭno žyvie svaim asabistym žyćciom i aznačaje nie lubuju dyspersnuju systemu, a tolki hamahiennuju (patłumaču, što tradycyjnaja roščyna — systema nie hamahiennaja, a hieterahiennaja). Prapanavanaja zamiena, moža, i idealnaja z punktu hledžańnia linhvista, vyhladaje nieprymalnaj z hledzišča zacikaŭlenaha karystalnika — chimika.
Tak užo skłałasia, što ŭ navucy j technicy ciapierašnim časam asnoŭnyja pierajmańni iduć z anhielskaj movy. Dobra było b, kab «NN» zamoviła ŭ specyjalistaŭ i potym nadrukavała jasnyja praviły pieranosu anhielskaj terminalohii biespasiarednie ŭ biełaruskuju. Moža, tady ja narešcie zrazumieju, čamu treba vymaŭlać kamputar, a nie kampjutar, a heta ž bližejšy da aryhinalnaha hučańnia varyjant. Albo čamu hit i hacker z amal niačutnym prydychańniem h pieratvarylisia nia ŭ chit i chakier, a ŭ hit i hakier (samy cymus: hot-dog = hot-doh, dzie adnym i tym ža hukam [h] zamienienyja i prydychańnie h, i vybuchny g)? Ci pryjšła ŭžo para pisać hindzi, hipi dy hakiej?
Nakont h-h ja maju hipotezu. Usia pryčyna ni ŭ jakich nia ŭ praviłach, a ŭva ŭlubionaj našaniŭcami łacincy: hit (anhł.) = hit (bieł. łac.) = hit (bieł. kir.). Tak?
Alaksandar Rahojša, Miensk
Ad redakcyi
Majecie racyju: terminalohija nivodnaje movy bieź internacyjanalizmaŭ nie abychodzicca. Adnak ža imi nie vyčerpvajecca. Biełaruskija terminolahi 1920-ch śpiarša ŭzialisia byli internacyjanalnyja słovy aktyŭna pierakładać, ale pakrysie dajšli da racyjanalnaje purystyčnaje pazycyi. Pazycyja hetaja harantavała harmaničnaje raźvićcio biełaruskaje terminalahičnaje systemy z aporaju na ŭłasnyja resursy pry adnosnaj adkrytaści na internacyjanalny materyjał. Z 1930-ch, viedama, na hetych pryncypach byŭ pastaŭleny kryž. Internacyjanalizmami, lišnie kazać, našaja mova abdzielenaja ŭ paźniejšyja dziesiacihodździ nie była — prynamsi, sankcyjanavalisia ŭ joj tyja ź ich, što mieła mova rasiejskaja. A voś tradycyjnym (pobytavym) biełaruskim słovam u terminalohii savieckaha peryjadu miesca niaredka nie było: kvitnieła zhubnaja dla movy tendencyja pazbaŭlać biełaruskaje słova mahčymaści raźvivać specyjalnaje (terminalahičnaje) značeńnie — vykonvać funkcyju termina. I źjavilisia pamahčy našaj movie bašmaki (pad kołami vahonaŭ), patałok (nad kryłom samalota), kukałka (pry roście vusiaka), učot z učotčykam (pry ŭliku kadraŭ) i mnohija inšyja bratnija słovy. Tak i dla raščyny (roščyny) nie znajšłosia miesca siarod chimičnych terminaŭ — pad rukoju byŭ sympatyčny rasiejski rastvor. Terminolaham 1920-ch, u tym liku j chimikam, jon nie spatrebiŭsia — jany dastasavali tradycyjnaje słova. Treba padkreślić, što pašyreńnie jaho semantyki ź ‘ciesta na draždžoch abo z zakvaskaju, jakoje paśla zamiešvajuć' na ‘ŭsiakuju adnarodnuju vadkaść (sumieś), atrymanuju raspuščeńniem jakoha-n. rečyva ŭ vadzie abo ŭ inšaj vadkaści' maje zusim nia štučna-labaratorny charaktar — jano adbyłosia ŭ žyvoj narodnaj movie (pierakanajecca ŭ hetym kožny, zirnuŭšy ŭ słoŭniki Šaternika, Kaśpiaroviča ci Stankieviča). Uvohule, vykarystańnie roščyny ŭ značeńni ŭžyvanaje pry budavańni adnarodnaje sumiesi hleistaha materyjału, piasku j vady mieła za savieckim časam rehularny charaktar i navat znajšło ščodraje adlustravańnie ŭ šmattomnym akademičnym słoŭniku biełaruskaje movy (TSBM). Dyk ža absalutna naturalnym byŭ chod ajčynnych terminohrafaŭ 1990-ch — pieraniaŭšy metadalohiju svaich papiarednikaŭ z pačatku stahodździa, jany addali pieravahu raščynie. Dazvolu tut dapuščeńnie, što, vybirajučy miž dvuma akcentalahičnymi varyjantami, jany pastanavili “specyjalizavać” mienš častotnuju ŭ litaraturnym kantekście formu z druhim nacisknym składam, pakidajučy za roščynaju jaje pieršapačatnaje “ciestavaje” značeńnie (ukraincy jašče ŭ 1920-ja h. raźviali byli rozčinu ‘ciesta' z rozčinom ‘adnarodnaja vadkaść, sumieś' pavodle rodavaj prykmiety). Darečy budzie pakazać tut cełaje słovaŭtvaralnaje hniazdo, jakoje biare pačatak ad terminalahizavanaj raščyny: raščynieńnie, raščynnaść, raščynny, raščyńnik, raščynialny, raščyniać. Usie hetyja słovy zafiksavanyja ŭžo ŭ specyjalnych słoŭnikach (znojdziem ich, da prykładu, u “Rasiejska-biełaruskim chimičnym słoŭniku” (1993) i “Ruska-biełaruskim fizičnym słoŭniku” (1994).
Što da anhlicyzmaŭ, to varta prakanstatavać peŭnyja tendencyi ŭ ich asvajeńni. Bieručy pad uvahu toj fakt, što mnohija z hetych słovaŭ majuć łacinskaje pachodžańnie abo ŭtvoranyja na bazie łacinskich/hreckich karanioŭ, pa-asobnyja ŭdzielniki sučasnaha movatvorčaha pracesu schilnyja da adaptavańnia ich pavodle daŭniaje tradycyi pieradačy biełaruskaju movaju łacinizmaŭ. Takim čynam, pry nazvanym padychodzie ŭ anhlicyźmie prajaŭlajecca łacinskaje/hreckaje pieršaabličča korania: dystrybutar (distributor < łac. distributio ‘raźmierkavańnie'; paraŭn.: dystrybucyja, dystrybucyjny), kamputar (computer < łac. computare ‘ličyć, vyličać'; paraŭn.: st.-bieł. komput' ‘rejestar, śpis; rachunak'), pradusar (producer < łac. producere ‘vyrablać, stvarać'; paraŭn. z adnakaraniovymi łacinizmami: pradukavać, pradukt, praduktyŭny, pradukcyja, pradukcyjny, praducent), futuralnaja (uhoda, aperacyja) (futures, futures deal < łac. futurum ‘budučynia'; paraŭn.: futuralohija, futuryzm, futuryst) i inš.
Imknieńnie pry adaptacyi anhlicyzmaŭ paśladoŭna pieradavać huk, abaznačany litaraju h, praź biełaruski frykatyŭny [h] i adpaviedna kiryličnuju h na piśmie pryjšło da nas z movy pavajennaje biełaruskaje emihracyi — u časie moŭnych dyskusijaŭ 1990-ch pradstaŭniki emihracyjnaha boku ci raz kancentravali ŭvahu na važnaści takoje pieradačy. Maŭlaŭ, heta rasiejcy nia majuć litary na abaznačeńnie ščylinnaha huku [h], za litaraju h u litaraturnaj rasiejskaj movie staić huk inšaha ŭtvareńnia — vybuchny [g], tamu j pieradajuć jany anhielski ščylinny pieravažna praz ch — u nas ža litara h paznačaje, z redkimi vyniatkami, jakraz tradycyjny biełaruski ščylinny, i tamu jana na miescy h u anhlicyzmach (taksama jak h na miescy h u biełaruskich pazyčańniach z hreckaje, łacinskaje, niamieckaje dy inšych movaŭ).
Takim čynam, padstavaju dla abaznačeńnia h praz h — adnolkavy sposab utvareńnia pieradavanych hetymi litarami hukaŭ: pry hetym, praŭda, i niefanetystu jasna, što anhielski frykatyŭny [h] niatojesny ani našamu [ch], ani [h], što heta padobny da našych, ale inšy huk (darečy, zhadany ŭ liście faktar łacinkava-kiryličnaje paraleli h — h taksama mieŭ/maje značeńnie dla stanaŭleńnia razhladanaje tut litarna-hukavoje adpaviednaści). Adnak, jak by ni suadnosilisia huki, za abaznačeńniem h praz h nielha nia bačyć systematyzacyjnaje roli — heta faktyčna pieradumova adnastajnaści pry dalejšaj adaptacyi anhlicyzmaŭ. Taja niesystemnaść pry pieradačy h u pazyčańniach z anhielskaje, jakuju vyrazna ilustrujuć fakty biełaruskaje litaraturnaje movy savieckaje narmalizacyi — nia što inšaje, jak vynik abumoŭlenaści biełaruskich formaŭ anhlicyzmaŭ rasiejskimi. Tak, pry adaptacyjach hajmaryt (ad proźvišča anhielskaha anatama Highmore), Halivud (Hollywood), hamburhier (hamburger), handboł (handball), handykap (handicap) majem chajvej (highway), chajrynh (highring), chałakost (holocaust, ad hr. holos + kausis), pry hiemłak (hemlock), hiempšyry (ad nazovu hrafstva Hempshire) — chiedž (hedge), chiet-tryk (hat trick), chepieninh (happening) i h. d. (hł. “Słoŭnik inšamoŭnych słoŭ” (1999) A. Bułyki).
Ad pakazanaje abumoŭlenaści/zaležnaści afarmleńnie anhlicyzmaŭ z h na miescy h moža biełaruskuju movu pastupova vylečyć. Pytańnie — nakolki pry hetym metazhodnaje j mahčymaje pierazasvajeńnie tych častotnych słovaŭ, jakija tryvała zasvojenyja nośbitami našaje movy ŭ metrapolii z [ch]? Jašče pytańnie — kolki ŭ movie takich “tryvała zasvojenych” anhlicyzmaŭ? Skažam, udzielniki mienskich pravapisnych naradaŭ 2001-ha abmiežavali śpis vyniatkaŭ šaściu słovami: chakiej, chobi, choł, chuk, chulihan, chepi-end. Ci zmohuć nie papoŭnić jaho ŭzualnyja chakier, chołdynh, chard-rok z chevi-metałam, chon, kab nia błytali instrument z honam? Hetaje apošniaje pytańnie ja pakidaju na sud čytačoŭ “NN”.
Juraś Bušlakoŭ
