Biełaruś jak no man's land
Z Markam Karpam, dyrektaram polskaha Instytutu ŭschodnich daśledavańniaŭ, hutarać karespandenty Gazety Wyborczej Marcin Basacki i Marcin Vajciachoŭski.
— Čamu Rasieja stolki hod tryvaje Łukašenku?
— Nie skazaŭ by, što tryvaje. Jon, prynamsi ciapier, całkam zadavalniaje Maskvu, choć by tym, što nia stavić Rasiei nijakich hieapalityčnych patrabavańniaŭ. Maskva nikoli nie płaciła Biełarusi za tranzyt svajho hazu na Zachad, nikoli nia mieła tut prablemaŭ sa svaimi vajskovymi bazami. A toje, što maskoŭskija ŚMI pišuć pra Łukašenku, nia maje anijakaha ŭpłyvu ni na rasiejskuju, ni na biełaruskuju hramadzkuju dumku. Niahledziačy na vostruju krytyku kiraŭnika Biełarusi ŭ medyjach, rasiejcy nie damahajucca, kab da vyśviatleńnia spravy z “eskadronami śmierci” Pucin pierastaŭ sustrakacca z Łukašenkam. Apošni tolki adnojčy vyklikaŭ abureńnie Maskvy, kali z dapamohaj mytnaha sajuzu pasprabavaŭ zaleźci ŭ rasiejski biudžet. Ale tahačasny premjer Rasiei Siarhiej Kiryjenka naviedaŭ miažu ŭ Bieraści, i sytuacyja ŭrehulavałasia.
— Što mahło b prymusić Rasieju paŭpłyvać na palityčnuju sytuacyju ŭ Biełarusi?
— Cisk Zachadu. Kali na roznych kanferencyjach nahadvać Rasiei, što jana ničoha nia robić, kab u Biełarusi zapanavali suśvietnyja standarty, moža, Kreml i pavarušycca. Biaździejnaść Rasiei — dokaz taho, što Łukašenka joj nie pieraškadžaje.
— Čamu Łukašenka taki papularny ŭ Biełarusi?
— Heta fenomen. U Polščy na Łukašenku hladziać jak na kryvavaha dyktatara, jaki biez vahańniaŭ stvaryŭ sakretny švadron dla likvidacyi praciŭnikaŭ. Ale nasamreč jon bajaźliviec, što ŭžyvaje hvałt tolki tajemna i ŭ jak maha mienšym abjomie. Adnojčy, kali Łukašenka byŭ u Horadni, kala teatru, dzie jon sustrakaŭsia ź miascovaj elitaj, sabralisia apazycyjanery. Miascovyja ŭłady chacieli razahnać demanstrantaŭ, ale źjaviŭsia Łukašenka, abłajaŭ milicyjantaŭ i zahadaŭ paadpuskać zatrymanych dachaty. Ludzi ŭ zali paprakali jaho za takuju łahodnaść. Łukašenka tłumačyŭ, što, kali raz pralijecca kroŭ, vielmi niaprosta budzie spynić hety strumień.
Łukašenka daŭ biełarusam pačućcio tojesnaści. Choć hučyć heta dziŭna, ale jon zrabiŭ dla Biełarusi toje, što dla Polščy ŭ svoj čas ździejśnili Lech Valensa, Papa ci kardynał Stefan Vyšyński. U Łukašenku biełarusy znajšli lidera. Jon taki, jak jany.
Biełaruski narod maje admietnaść: možna vyłučyć u im artystaŭ, navukoŭcaŭ, kałhaśnikaŭ, pjanicaŭ, ćviarozych, ale zastajecca jon pieradusim narodam sialanskim. Viakami biełaruskich sialanaŭ pryvučali adroźnivać svajo i čužoje. Svajo — heta vioska, čužoje — panski dvor.
Paniatak biełaruskaha narodu, movy, litaratury stvaryli pry kancy XIX st. ludzi, što sami siabie vyznali za biełarusaŭ. Ale biełaruskija masy nie ŭspryniali ich jak biełarusaŭ. Brat prafesara Vacłava Ivanoŭskaha — stvaralnika pieršaha biełaruskaha lemantara — byŭ senataram II Rečy Paspalitaj. Sam Ivanoŭski, choć ličyŭ siabie biełarusam, vykładaŭ u Varšaŭskaj palitechnicy. Biełaruskaja dziajačka Ałaiza Paškievič pisała pad pseŭdanimam “Ciotka”, ale dla narodu zastavałasia žycharkaj majontku. Balšynia niezaležnickich dziejačoŭ vyjšła z panskich dvaroŭ, a tamu nie była pryznanaja narodam.
— Ci siońniašnija nacyjanalna-patryjatyčnyja elity, jakija budavali niezaležnuju Biełaruś, hetaksama adčužanyja?
— Aścierahajusia stavić tut znak roŭnaści, ale ŭ značnaj stupieni heta tak.
— To bok, hałoŭnym pakaźnikam biełaruskaści źjaŭlajecca antyzachodniaść i antyelitarnaść?
— Chutčej tutejšaść. Polskija sialanie, dziakujučy takim postaciam, jak Vincenty Vitas ci prafesar Stanisłaŭ Pihoń, atrymali peŭny ŭzor pavodzinaŭ, jakija ja koratka nazvaŭ by imknieńniem da cyvilizacyi, stvoranaj histaryčnaj tradycyjaj i šlachieckaj kulturaj. U Biełarusi ludzi ŭvažajuć siabie tutejšymi i nie adčuvajuć patreby imknucca da niečaha inšaha. Łukašenka cudoŭna adčuŭ hetuju mentalnaść. Jon kaža: my biełarusy, my ŭ siabie doma i ŭžo nia musim pačuvaccca ani horšymi rasiejcami, ani horšymi palakami, jak było raniej. Pakolki jon byŭ “ščyrym”, jamu pavieryli. U hetym pryčyna jahonaje papularnaści.
— Ci maje apazycyja šancy zastacca abjadnanaj paśla prajhranych vybaraŭ?
— Vielmi zyčyŭ by joj hetaha, chacia lahčej dzialicca, čym jadnacca. Kali zachavaje zdarovy hłuzd i nia daść Łukašenku siabie pasvaryć, to zachavaje adzinstva.
— Jak da Łukašenki stavicca staraja biełaruskaja savieckaja namenklatura?
— Łukašenka byŭ kiraŭnikom adstałaha kałhasu, a palityčnuju papularnaść zdabyŭ, dziakujučy antykarupcyjnym lozunham. Nia dziva, što dla staroj elity i aparatu jon absalutna čužy. Niadaŭna paŭstała hrupoŭka “Za novuju Biełaruś”, elektarat jakoj — ludzi, źviazanyja z aparatam, ale jakija dystancyjavalisia ad Łukašenki. Kali b jany mieli dostup da medyjaŭ i ekanamičnuju prahramu, možna było b havaryć ab zarodku sapraŭdnaj apazycyi, ale charyzma Łukašenki takaja mocnaja, što jamu nia treba nijakaja prahrama, kab vyjhrać na vybarach u luboha praciŭnika.
— Čamu staraja biełaruskaja namenklatura tak lohka dazvoliła Łukašenku siabie padparadkavać?
— Paśla niekalkich pakazalnych pracesaŭ, na jakich byli asudžanyja pradprymalnyja biznesoŭcy, dyrektary kałhasaŭ, jakija adaptavalisia da rynkavych realijaŭ, bolšaść nia choča vysoŭvacca.
Łukašenka hatovy zmahacca, kali adčuvaje pahrozu. Bje pa stale kułakom, ale robić heta chutčej kab napałochać praciŭnika, a nie zabić.
— Što čakaje Biełaruś paśla pieramohi Łukašenki na vybarach?
— Adbudziecca pavolnaje stvareńnie novaha hramadztva, jakoje paŭstanie vakoł namenklatury. Ale pakul jana nia sydzie da “narodu”, pakul nia prymie praviłaŭ demakratyi, datul zastaniecca prydvornaj aliharchijaj.
— Ci nadoŭha jašče chopić Łukašenkavaj papularnaści? Niaŭžo biełarusy nie razumiejuć, što jahonaje kiravańnie pieratvaraje krainu ŭ palityčna-cyvilizacyjny muzej pad adkrytym niebam?
— Nia ŭpeŭnieny, što jany heta bačać. Dziaržava realizuje minimum ichnych čakańniaŭ. Razvažajuć tak: u Rasiei nia płaciać pensijaŭ, a ŭ nas płaciać, u Rasiei čačenskaja vajna, a ŭ nas mir. Hetaha dastatkova, kab papularnaść prezydenta trymałasia. Bolšaść biełarusaŭ šanuje jaho za toje, što Łukašenka choča zachavać jak maha bolš z byłoha SSSR. Kali pahladzieć na VUP ci inšyja ekanamičnyja pakaźniki Biełarusi, to Łukašenka daŭno pavinien byŭ stracić padtrymku. Ale bolšaść miarkuje, što jon harantuje stabilnaść. Bo kali dziaržava zabiaśpiečvaje pastaŭki hazu, elektryčnaści, minimalny ŭzrovień kamunikacyjaŭ — heta jašče nia samaje horšaje.
— Ale ŭ niejki momant dziaržavie nia chopić hrošaj navat na hałodnyja pensii.
— Užo brakuje. Ale Łukašenka jašče nie adčuvaje, što jahony režym vyčarpaŭ siabie. Aproč taho, napałochany losam Pinačeta ci Miłošaviča, jon budzie jašče bolš sutarhava trymacca za ŭładu.
— Maładyja biełarusy adroźnivajucca ad pakaleńniaŭ, vychavanych u SSSR?
— Jany zusim inšyja. Znajomyja z narmalovym śvietam, u značnaj stupieni dziakujučy Polščy, jakaja zaraz źjaŭlajecca dla ich najbolš dastupnaj. Praz 20 hadoŭ, kali toje pakaleńnie atrymaje prava hołasu, paŭstanie narešcie hramadzkaja siła, jakaja šturchnie Biełaruś napierad. U Polščy praces pieramienaŭ taksama ciahnuŭsia pakaleńniami. Ad rańniaha Hierka da Kruhłaha stała minuła amal 20 hadoŭ. Hetak, vidać, budzie i ŭ Biełarusi.
— Što za hety čas staniecca ź biełaruskaj kulturaj i movaj? Ci jość šancy na spynieńnie rusifikacyi?
— Užo nie. Kali b pieršym prezydentam staŭ Zianon Paźniak, lider BNF, mahčyma, atrymałasia b spynić rusifikacyju, prymusiŭšy ludziej vučyć biełaruskuju movu. Ale ciapier nivodzin urad u Miensku nie navažycca na prymusovuju biełarusizacyju. Lahčej biełarusam ruchacca ŭ prastory rasiejskaje movy, čym stvarać usio ad pačatku pa-biełarusku.
— Usio pakazvaje na toje, što prorva pamiž Biełarusiaj i Zachadam budzie pahłyblacca. A moža, Eŭropa pavinna admovicca ad astrakizmu ŭ dačynieńni da Łukašenki i pierakonvać jaho ŭ patrebie pastupovaj madernizacyi krainy?
— Astrakizm ničoha nie daje, ale Łukašenka nikoli nie madernizuje Biełarusi. Jon mieŭ takija plany napačatku, ale pakinuŭ ich, kali paśla pieršych padvyšeńniaŭ cenaŭ pačalisia demanstracyi. Łukašenka abraŭ madel centralnaha planavańnia, jakoje kožnamu daje pa łyžačcy, aby nia mierli z hoładu.
Vialikaj pahrozaj dla Biełarusi źjaŭlajecca taksama zaležnaść ad Maskvy. Najlepšyja pradpryjemstvy apanoŭvajuć rasiejskija firmy. Raście kolkaść damovaŭ, što źviazvajuć ekanomiki dźviuch krainaŭ. Kali da ŭłady pryjdzie novaje pakaleńnie, hetuju tendencyju ŭžo niemahčyma budzie pierałamić.
— Ci mahli b Eŭraźviaz i Polšča źmianić sytuacyju ŭ Biełarusi?
— Bajusia, što nie. Za 20 hadoŭ biełaruski narod daśpieje i budzie hatovy iści ŭ Eŭropu. Tolki što tady Eŭropa budzie ŭžo šmat dalej, čym siońnia, i dla biełarusaŭ moža nia być u joj miesca.
Cyvilizacyjnaja prorva, što vymaloŭvajecca siońnia ŭ Eŭropie na styku pravasłaŭja i łacinskaha chryścijanstva, budzie adnym z najbolšych padziełaŭ XXI st. Ciapier nichto nia viedaje, jak dać joj rady.
Pierakład z polskaj sa skaračeńniami pavodle
Gazety Wyborczej
MarAk Karp — z 1990 h. dyrektar Centru ŭschodnich daśledavańniaŭ pry Ministerstvie haspadarki. Centar adsočvaje druk i medyi na abšarach byłoha SSSR i Bałkanaŭ, rychtuje infarmacyjnyja biuleteni, dakłady i analizy dla palitykaŭ i navukovych centraŭ
