Narodžanyja ŭ svabodzie
kalandar «NN»
Minuły hod “Naša Niva” časta pisała pra śmierć, pachavańni i mahiły. Tak skłałasia abjektyŭna. Imknučysia vyčuvać kantekst času i rodnaje kultury ŭ im, nia možaš nie razvažać pra najvažniejšyja zdareńni ŭ nas i ŭ śviecie. Hetyja zdareńni na praciahu 2001 h. i dyktavali nam temy. U Miensku pamierła najstarejšaja haradzkaja vulica — Zamkavaja. Pamior piśmieńnik, aŭtar “Čužoj Baćkaŭščyny” Viačasłaŭ Adamčyk... Pamior kumir hipi Kien Kizi... Pamior muzyka eks-Beatles Džordž Harysan... Pasažyry skradzienych terarystami amerykanskich boinhaŭ šukali apošniaje čaroŭnaje słova, jakoje b ich uratavała... Mastak i etnohraf Dzianis Ramaniuk znajšoŭ u Biełarusi ŭnikalnyja dziciačyja pachavańni, što rabilisia ŭ nas u XX st., a pa ŭsim śviecie — na miažy kamiennaha i bronzavaha viakoŭ. U Vilni adšukałasia dakładnaje miesca pachavańnia Kastusia Kalinoŭskaha... Chiba nie abjektyŭny źbieh abstavinaŭ znoŭ i znoŭ paviartaŭ da temy śmierci? Urešcie i sam hety Novy hod niekatoryja z nas adznačali na mohiłkach — u Kurapatach. Mała chto sa śviedamych biełarusaŭ nie zhadaje pra ich u śviatočnuju noč. Złom epochaŭ, a dla nas jašče j złom sacyjalnych, ekanamičnych, śvietapohladnych farmacyjaŭ, pamirańnie čałavieka XX st. ź jahonymi stereatypami — usio heta vialikija adznaki siońniašniaj źmieny hadoŭ. I ŭ hetym najpieršaja pryčyna taho, čamu tak šmat havaryłasia pra śmierć u 2001-m. Adnak usiaki kaniec jość pačatkam inšaha. Voś čamu, raskryvajučy zahadki mahił i zaŭčasnych śmierciaŭ, my jak nikoli šmat havaryli mienavita pra naradžeńnie, pra budučyniu, zašyfravanuju ŭ byłym.
Mnie zhadvajucca savieckija navahodnija paštoŭki z tahačasnaj śviatočnaj symbolikaj. Hod minuły ŭ vyhladzie staroha Dzieda Maroza i hod nastupny — u vyhladzie małoha, apranutaha ŭ dziedmarozaŭski župan. Stary pryvodziŭ da nas małoha, niby pieradavaŭ estafetu, abo, pa-bahuševicku, štachvet. I tady čaściakom u dziciačaj dušy naradžałasia pytańnie: stary dzied pryviez sa svajoj Łaplandyi chłopčyka, jaki, u svaju čarhu, praz hod stanie takim samym dziedam (pra što budzie śviedčyć taja samaja ličba na jahonym županie) i pryviadzie nam novaha chłopčyka z nastupnaj ličbaj, i tak budzie paŭtaracca biaskonca. Toje, što chłopčyk — heta Novy hod, zrazumieła. Ale kudy kožnaha razu dziajucca staryja? Pamirajuć? Ci, moža, rastajuć? Adkazu nie było.
Miž tym, u hetaj kazcy možna razhledzieć zusim chryścijanskija alehoryi. Stary Dzied Maroz nasamreč uvaskros u novym. Śmierciu śmierć zvajavaŭ. Borchies moh by paraŭnać ich z čarhovymi numarami adnaho časopisu, bo kazaŭ, što žyćcio — nia viečnaje i nie kaniečnaje, a peryjadyčnaje.
U 2001 h. spoŭniłasia 150 hadoŭ z dnia naradžeńnia Janki Łučyny. Na staronkach “NN” my sprabavali razhadać tajamnicy žyćcia i tvorčaści paeta.
Pa skančeńni vyšejšaje navuki ŭ Pieciarburhu Łučyna sprabavaŭ uładkavacca na pracu ŭ rodnym Miensku, ale jaho skiravali ŭ daloki Tyflis. Reč u tym, što jahony baćka byŭ pad nahladam palicyi. Nieŭzabavie Łučyna viartajecca ŭ Miensk na pabyŭku i tut na hanku haradzkoha teatru jaho raptam raźbivaje paraluš. Naturalna, u Tyflis jon užo nie viarnuŭsia. Reštu žyćcia pražyŭ u Miensku na mylicach, ale pry tym nadta lubiŭ vyjaždžać na palavańni. Usie hetyja abstaviny dali nam mahčymaść dapuścić, što Łučyna symulavaŭ chvarobu.
Jašče adno važnaje adkryćcio čakała nas u paezii Łučyny. Havorka idzie pra płač. Toj samy płač pa stračanym, zabranym krai, niščymnym, biednym i ciomnym, jaki nasamreč byŭ płačam paeta-šlachcica pa adabranaj majomaści. Nastupniki Łučyny praciahnuli hetaje rydańnie, chavajučy jaho ŭ biadotnyja sceny biełaruskaha žyćcia, u šeryja dy ŭbohija krajavidy, choć nasamreč heta była reakcyja na ŭłasnaje sacyjalnaje panižeńnie. Hety płač prajšoŭ praz usio XX st. Jon straciŭ svoj pieršamatyŭ i kamuflavaŭsia pad samyja roznyja, užo sacrealistyčnyja vobrazy. Da našaha času jon dakałyvaŭ u vyhladzie płaču pa rodnaj movie i niezaležnaści. I voś akurat u 2001 h. adbyłasia nia duža zaŭvažnaja, ale nadta istotnaja pieramiena intanacyi. Zahavaryli pra toje, što mova nikudy nia dzieniecca i niezaležnaść daloka nia stračanaja. I što nia płakać nad imi treba, a macavać ichnyja pazycyi. Moža, najbolš vyrazna z pradstaŭničaje publiki skazaŭ pra heta niadaŭna staršynia TBM Aleh Trusaŭ.
Narešcie, treci važny momant. Łučyna — najbolš značny dziajač biełaruskaj kultury — miančuk. U XIX st. jon staŭ sapraŭdnym i ŭnikalnym kulturnym hierojem ciapierašniaje stalicy.
Jaki ž budzie nastupny 2002 h.? Čyim imiem my nazaviem jaho? Kali kiravacca lohikaj klasyčnaha jubileju, data musić być kratnaja 25 hadam. Jubilejaŭ dastatkova: 25 hadoŭ tamu palacieŭ u kosmas Kavalonak. 50 hadoŭ tamu naradziŭsia Jury Zacharanka. 75 hadoŭ nazad pačaŭ vychodzić samy biełaruski i samy litaraturny za savieckim časam časopis “Uzvyšša”, u Zachodniaj Biełarusi adbyŭsia Kosaŭski rasstreł, na śviet źjavilisia Aleś Adamovič i Vitaŭt Kipiel. 125 hadoŭ spoŭnicca adradžencu-kampazytaru Antonu Hrynieviču, stolki ž — prezydentu BNR Vasilu Zacharku. 150 hadoŭ tamu ŭ Miensku pastavili pieršuju biełaruskuju operu “Sialanka”. 175 hadoŭ tamu naradzilisia paŭstancy Alaksandar Daleŭski i Jakub Hiejštar. I voś ciapier — imia, badaj, najbolš važkaje i svaim značeńniem, i dataj, kab stać imiem hodu. U lipieni spoŭnicca 200 hadoŭ jak naradziŭsia Ihnat Damiejka, filamat i paŭstaniec, vučony z suśvietnym imiem. Los jahony dastatkova typovy dla tahačasnych biełaruskich patryjotaŭ. Udzielniki vyzvolnaha ruchu suprać rasiejskaje akupacyi ŭciakali ad represijaŭ pa ŭsim śviecie i rabilisia pieršaprachodcami ŭ roznych krajoch, addajučy svoj rozum inšym narodam. Biełarus Damiejka vyvučaŭ čylijskuju ziamlu i mieŭ u hetaj spravie vialikija pośpiechi. Jahonym imiem nazvanyja minerały, kvietki, horny chrybiet u Andach, miastečka ŭ Čyli, vulicy ŭ Santjaha dy inšych tamtejšych haradach. A čylijski ŭrad nazvaŭ hetaha ŭ siabie na radzimie “hosudarstviennoho priestupnika” nacyjanalnym hierojem svajoj krainy.
U kole svajakoŭ dy znajomcaŭ možna zładzić taki eksperyment. Pačytajcie prysutnym jaki-niebudź biełaruski vieršyk Janki Łučyny. Vy pabačycie, što asabliva starejšyja viekam ludzi adreahujuć na jaho ź ciepłynioju. Heta naša, biełaruskaje, takoje, jak pieśni, što my časam zaciahvajem u časie zastolla. Palityčnyja dy nacyjanalistyčnyja sprečki tut niedarečy. Na vyhlad niedaskanały vieršyk pramaŭlaje prosta da serca. Kali ž vy voźmiecie štości z sučasnaha pryhožaha piśmienstva — biassprečna, bolš litaraturnaha, prafesijnaha i daskanałaha ŭ słovach, vobrazach i ryfmach — efekt budzie nia toj. Mienavita tut źjavicca momant taho balesnaha adčužeńnia ad rodnaje movy i raspalacca sprečki pra palityku. Mnie davodziłasia hulać u takija hulni, i kožnaha razu ja pierakonvaŭsia, što biełaruskaść biełarusaŭ u XX stahodździ pralacieła mima ich na tym tranzytnym ciahniku, na jaki jany nia toje što spaźnilisia, ale j nie mahli ŭskočyć. Zatoje stahodździe XIX-je, da jakoha chranalahična možna zaličyć i našaniŭcaŭ, jak naturalny praciah Dunina-Marcinkieviča, Bahuševiča, Łučyny, stałasia nabytkam biełaruskaje dušy. U takoha paradoksu šmat pryčynaŭ, ale vyłučajecca siarod ich adna.
Paet Iosif Brodzki ŭ svaim ese, pryśviečanym niabožčykam-baćkam, dziakuje bohu, što baćki jahonyja naradzilisia ŭ svabodzie, h.zn. da savieckaha času, a taksama za toje, što im nie ŭdałosia vychavać jaho, Brodzkaha, niesvabodnym čałaviekam. Havorka tut idzie pra ŭsich, chto mieŭ dačynieńnie da krainy savietaŭ. Heta prablema svabody i niesvabody. Kali ŭ 1906 h. vuličnyja chłopcy-hazetčyki vynieśli na vilenskuju vulicu pieršy numar samaj pieršaj biełaruskaj hazety, ludzi abdymalisia i płakali, upieršyniu čytajučy drukavany tekst na toj samaj movie, na jakoj jany havorać i dumajuć. Vychodzić, heta byli jašče svabodnyja ludzi. I pamiž imi i biełaruščynaj nie było i nie mahło być nijakaha adčužeńnia. Ale projdzie jakich dziesiać hadoŭ, i ŭsio pieramienicca. Litaraturna daskanałaja i prafesijnaja biełaruščyna pryjdzie da ich užo razam z paklopami, aryštami, rasstrełami. Jana budzie prasłaŭlać novy pryhniot, chłuśliva nazyvajučy jaho svabodaj. Usio pieramiašajecca ŭ hałovach. I novaja tvorčaść nia znojdzie miesca ŭ dušach, dzie zastaniecca jak na siońnia, dyk užo hienetyčnaja viernaść spradviečnamu, biełaruskamu, spaznanamu niekali ŭ svabodzie.
Siarhiej Paŭłoŭski
