Jon sustreŭsia z hramadzkimi i palityčnymi dziejačami horadu. Pryjaždžali j kolki asobaŭ z stalicy, siarod ich — Stanisłaŭ Šuškievič. Jan Novak-Jeziaranski havaryŭ ab svaim usprymańni Biełarusi i biełarusaŭ, ab ułasnym imknieńni dapamahčy.
|
| Jan Novak-Jeziaranski |
Treba aktyvizavać amerykanskuju i polskuju palityku ŭ dačynieńni da Biełarusi, miarkuje jon. Kab było pryznana, što treba pastavić Biełaruś vyšej u śpisie i amerykanskich, i polskich pryjarytetaŭ. I heta, ułasna, jon bačyć hałoŭnaj metaj jahonaj asabistaj misii.
Jašče cytaty z Novaka-Jeziaranskaha:
«Nia moža być niezaležnaj biełaruskaj dziaržavy, kali bolšaść biełaruskaha hramadztva nia budzie ź joj siabie identyfikavać. I nia budzie prahnuć taho, kab mieć ułasnuju niezaležnuju dziaržavu. I samaja vialikaja prablema — u tym, kab dapamahčy vam abudžać nacyjanalnuju śviadomaść. Kab vy dapamahli ŭ hetym sami sabie. Heta zusim nia značyć, što hetaja niezaležnaja biełaruskaja dziaržava nie pavinna pravodzić palityki zbližeńnia z Rasiejaj. Kali biełarusy vyrašać, što heta adpaviadaje intaresam ich suverennaje krainy, chaŭrus z Rasiejaj — na ŭmovach roŭnaha z roŭnym — heta vaša sprava. A nia sprava amerykancaŭ i Polščy. Mova idzie ab tym, kab Biełaruś mieła svabodu ŭ vybary rašeńniaŭ. Rašeńniaŭ, adpaviednych voli bolšaści narodu.
Pradzied z-pad Horadni
Samaj vynikovaj formaj dapamohi Złučanych Štataŭ Polščy, aproč ekanamičnaj, było radyjo «Svabodnaja Eŭropa». Ja kažu heta nie tamu, što sam byŭ dyrektaram Polskaj słužby radyjo 25 hadoŭ. Maje słovy — tolki vynik majho dośviedu. 3 traŭnia 1953 h. my pieradali svaju pieršuju prahramu. Paŭstahodździa tamu. Śviet tady vyhladaŭ inakš. Ja nie ŭjaŭlaŭ sabie, što atrymlivaju ŭ ruki instrument, jaki akažacca takim dziejsnym.
Tajamnicaj pośpiechu «Svabodnaj Eŭropy» była svaboda. Mudryja amerykancy skazali: my nia chočam, kab heta byŭ «Hołas Ameryki», jaki ŭdaje hołas svabodnaj Polščy. My chočam, kab heta byŭ aŭtentyčny hołas svabodnaj Polščy i svabodnych palakaŭ. Tamu, kali nia budzieš parušać peŭnych kanonaŭ, abmiežavańniaŭ, jakija vynikajuć z taho, što viaščaješ ź niamieckaj terytoryi, dyk budzieš mieć svabodu. I my byli hołasam svabodnych palakaŭ. Kali b radyjo «Svaboda» ci radyjo «Racyja» mieli takija techničnyja mahčymaści, kab mahli dachodzić da kožnaha biełarusa — heta byŭ by nadzvyčaj važny instrument u vašym imknieńni da svabody i demakratyi.
Heta nie vymahaje takich vialikich vydatkaŭ. «Svabodnaja Eŭropa» kaštavała stolki ž, kolki dva źniščalniki. Ale padtrymka radyjo była b najlepšaj formaj dapamohi vam ad Ameryki. I ad Polščy. Bo, kab hety syhnał dachodziŭ, jon pavinien pieradavacca ź blizkaj adlehłaści. Polšča mahła b u hetym udzielničać jak małodšaja partnerka amerykancaŭ.
Moj prodak Juzaf Kužaniecki byŭ adsiul, mieŭ dva majontki na Haradzienščynie — Pakanieva i Kužanieva. Moj baćka tam naradziŭsia. Juzaf Kužaniecki pierachoŭvaŭ paŭstancaŭ u 1863 h., i rasiejcy zabrali ŭ jaho majontki, vysielili jaho. Jon byŭ vielmi skupy i mieŭ stolki hrošaj, što kupiŭ sabie inšy nievialiki majontak Piaski. Tam vychoŭvaŭsia i moj baćka. Vidavočna, što ŭ ciapierašnim razumieńni hetaha słova jon byŭ biełarusam. Chtości mnie pryvioz fota taho miesca, dzie byŭ naš padvorak. Tolki jakiści vidarys na travie, reštki padmurkaŭ.
Biełaruś dała Polščy hierojaŭ
Palityka Polščy i staŭleńnie palakaŭ da biełarusaŭ byli pamyłkovymi. Ja heta bačyŭ, pieražyvaŭ. I ja liču, što pretenzii Polščy na hetyja ziemli, u bolšaści zasielenyja biełarusami, i žadańnie daminavać tut byli histaryčnaj pamyłkaj. Heta vynikała z taho, što Biełaruś dała nam našych hierojaŭ i piśmieńnikaŭ. Tadevuš Kaściuška ŭ ciapierašnim razumieńni byŭ biełarusam. Jahony dzied byŭ pravasłaŭnym. Eliza Ažeška, vialikaja piśmieńnica, była ŭłasna biełaruskaj piśmieńnicaj, pachodziła adsiul. Krašeŭski byŭ biełarusam. Hety śpis možna doŭžyć. Ale palaki nie ŭśviedamlali, što tyja ludzi naradzilisia na biełaruskaj ziamli. Ciapier z hetym skončana.
Ja siońnia nie zaŭvažaju ŭ palakaŭ imknieńnia da źmieny miažy. Ja jašče nie sustrakaŭ palaka, jaki skazaŭ by mnie, što Polšča pavinna viarnuć Horadniu. Niama hetaha. Polšča pahadziłasia ź miažoju na ŭschodzie. My viedajem svaich šavinistaŭ. Ale ja nie sustreŭ śćviardžeńnia, što treba viarnuć ziemli, jakija siońnia naležać Biełarusi. Heta zakryty raździeł. Polšča choča adnoj rečy: nieparušnaści miežaŭ. Pa-druhoje, vialikaja častka polskaj intelihiencyi ŭśviedamlaje, što biaśpieka Polščy mocna zaležyć ad isnavańnia niezaležnaj i mocnaj Ukrainy, Biełarusi, Litvy. Heta dla nas nahetulki ž važnaja sprava, nakolki j znachodžańnie ŭ NATO.
Isnuje, adnak, peŭny santyment. Palaki schilnyja šukać zbližeńnia i pajadnańnia z uschodnimi susiedziami. Usie apošnija ŭrady pravodziać hetuju palityku. Padpisany damovy ab dobrasusiedztvie i supracoŭnictvie. Ale heta na ŭradavym uzroŭni. Nielha abmiažoŭvacca hetym. Na ŭzroŭni hramadzkim praces idzie značna ciažej. Bo jak źmianić stereatypy, što składalisia hadami? Biełarusy — słušna ci nie — bačyli ŭ palakach kolišnich panoŭ. Tak było. Ale j heta ŭžo ŭ minułym. I nia treba, kab taja niadobraja minuŭščyna pieranosiłasia ŭ budučyniu. U biełaruskich, polskich i amerykanskich intaresach — dobraje supolnaje žyćcio.
Važna, kab Biełaruś, Ukraina ciahnulisia da Zachadu i kab Zachad chacieŭ ich pryniać. Kab miaža Eŭropy nie była miažoj Polščy na ŭschodzie. Paśla dałučeńnia Polščy da Eŭraźviazu heta budzie ciažkaj spravaj. Treba, kab ukraincy i biełarusy nie adčuli siabie adciatymi ad Zachadu. Bo ichniaja miaža na ŭschodzie adkrytaja. Polšča budzie abaviazanaja zrabić vizy. Ale možna zrabić ich niedarahimi.
Amerykancy vam movy nia viernuć
Ja sa ździŭleńniem daviedvajusia, što abaviazkovaj movaju ŭ Biełarusi źjaŭlajecca nie biełaruskaja, a rasiejskaja. Ale źmianić heta možna tolki pad naciskam biełaruskaj hramadzkaści. Nia mohuć hetaha damahacca polski i amerykanski ŭrady. Kali ŭrad ubačyć zmahańnie za biełaruskuju movu, jak zmahalisia palaki pad pruskaj akupacyjaj za polskuju, u vieraśni — strajk u škołach, supraciŭ, tady budzie ŭ vas biełaruskaja mova. A kali ŭ vas nia budzie biełaruskaj movy, dyk jak tady možna dumać ab budučyni narodu? Jon musić, pierš za ŭsio, viarnuć ułasnuju movu. Ale heta zaležyć ad vas.
Tut nijakaja vonkavaja siła nia moža dapamahčy. Z adnym vyklučeńniem. Patrebna radyjostancyja na Zachadzie, jakaja była b dla biełarusaŭ tym samym, čym «Volnaja Eŭropa» dla palakaŭ. Jana nie pavinna zmahacca z tym, chto siońnia la ŭłady. Hałoŭnaje — viarnuć nacyjanalny honar, dać zrazumieć svaju historyju, jakaja mieła vydatnyja karty. Polski karol Uładzisłaŭ Jahajła razmaŭlaŭ pa-biełarusku! Biełaruskaja była movaj elity Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Biełarusy majuć čym hanarycca.
Zadačaj takoj radyjostancyi nia jość biahučaje palityčnaje zmahańnie — «Volnaja Eŭropa» bieśpierapynna havaryła ab historyi. Tady jak u padručnikach jana była źniaviečanaja. Treba, kab biełarusy hanarylisia svaimi histaryčnymi dasiahnieńniami, svaimi vialikimi ludźmi.
Što rabiŭ ja na radyjo? Rabiŭ usio, kab zdabyvać źviestki ab tym, što robicca ŭ Polščy. Tam ja nia mieŭ anijakaj sietki karespandentaŭ. Nielha było. Ja nie chacieŭ, kab heta dla kahości skončyłasia pakazalnym sudovym pracesam. Bo na jakuju chaleru było łamać losy samych vartych ludziej? Źbirańnie paviedamleńniaŭ adbyvałasia praz vyvučeńnie presy, radyjo. Pryjaždžali ludzi z Polščy. My mieli sietku karespandentaŭ u zachodnich krainach Eŭropy.
Daŭhachvalevyja mety
Kab śviet moh dapamahčy biełarusam, sami biełarusy musiać dapamahać sabie. Čamu amerykancy tak cikavilisia Polščaj? Bo Polšča ŭparta zmahałasia za demakratyzacyju. Nie za demakratyju, a za demakratyzacyju — pastupovuju. Značycca, było što padtrymlivać. Palaki zmahalisia za demakratyzacyju krok za krokam: 1956-y, 1970-y i dalej byli krokami da demakratyzacyi. Sytuacyja nikoli nie paviartałasia nazad.
Ale ja nie mahu vam radzić, havaryć: rabicie toje, što palaki rabili. Vašyja ŭmovy inšyja. Važnyja «daŭhachvalevyja» mety. Tak, siońnia našyja apanenty majuć pieravahu, dyktujuć umovy. Ale my budźma praciahvać toje, što robim.
Kali ja ŭbačyŭ u Horadni pomnik Leninu, padumaŭ: ja znachodžusia ŭ Savieckim Sajuzie ci ŭ niezaležnaj biełaruskaj dziaržavie?.. Ale pačakajcie. Kožny hod isnavańnia svajoj asobnaj dziaržavy — heta vyjhranaja latareja. Čym daŭžej jana budzie tryvać, tym bolej ludzi buduć uśviedamlać, jakaja heta vialikaja kaštoŭnaść — ułasnaja dziaržava. Kožny hod hetaj dziaržavy — vielmi i vielmi važny dla vas. Ale taksama i dla Polščy, i dla Złučanych Štataŭ.
Ja sercam i dumkami z vami...»
Padrychtavali Siarhiej Maksimovič, Anton Łabovič
