Ci ŭstojlivy toj ekanamičny rost, jaki demanstruje biełaruskaja haspadarka? Ci adbyvajecca razam z rostam ekanomiki jaje raźvićcio? Bo adzin kolkasny rost ničoha nia varty — raści moža i śmietnik. Biełaruskaja haspadarka praz pryzmu teoryi nobeleŭskaha laŭreata Sajmana Kuźniaca — artykuł ekanamista Ŭładzia Kałupajeva.
Ciaham dziesiaci hadoŭ Biełaruś apiaredžvaje pa tempach ekanamičnaha rostu raźvityja krainy. Miž tym adziny siarod uradžencaŭ Biełarusi nobeleŭski laŭreat u halinie ekanomiki Sajman Kuźniec pisaŭ: lubaja kraina moža dasiahnuć stanu raźvitaj rynkavaj ekanomiki, kali projdzie stadyju tak zvanaha sučasnaha ekanamičnaha rostu (klučavy termin, pakładzieny ŭ nazvu jahonaj knihi «Modern Economic Growth», 1966). Dla hetaha chutki ekanamičny rost (10% u hod) pavinien vyklikać praciahły «razburalny» praces — pryvieści da značnych strukturnych zruchaŭ u haspadarcy i sacyjalnaj struktury hramadztva, da kardynalnych źmienaŭ va ŭmovach žyćcia i pracy, a taksama da skaračeńnia naradžalnaści.
Ci vyjšła Biełaruś na stadyju sučasnaha ekanamičnaha rostu?
Strukturnyja zruchi ŭ haspadarcy
Jaskravaj prajavaj pierachodu da hetaj stadyi, pavodle S.Kuźniaca, źjaŭlajecca źmianšeńnie kolkaści pracaŭnikoŭ u sielskaj haspadarcy da 5%, u pramysłovaści i budaŭnictvie — ahułam da 30% i kancentracyja astatnich 65% na vytvorčaści pasłuh.
U Biełarusi kolkaść pracaŭnikoŭ u sielskaj haspadarcy skaraciłasia z 19,1% u 1995 da 11,3% u 2003, ale da vyznačanaha S.Kuźniacom parohu jašče dalekavata. Dola pracoŭnaj siły ŭ pramysłovaści i budaŭnictvie za hety čas skaraciłasia ŭsiaho na 1% i składaje 34%. Takim čynam, na vytvorčaści pasłuh u siońniašniaj haspadarcy zasiarodžana značna mieniej pracaŭnikoŭ ad patrebnaha — kala 55%.
Vaha vytvorčaści pasłuh u VUP za 2003 hod u Biełarusi była jašče mienšaj — 45,9% i za apošnija dziesiać hadoŭ pryrasła na 3,7% (dla paraŭnańnia, u Danii jana ciapier składaje 72,1%). Pavieličeńnie adbyłosia hałoŭnym čynam za košt skaračeńnia ŭdzielnaj vahi sielskaj haspadarki z 15,1% u 1995 h. da 7,7% u 2003 h., a taksama pramysłovaści — z 27,6% da 25,5%. Budaŭnictva ž vyrasła z 5,4% da 6%. Vaha inšych halin (u zamiežnaj statystycy ich nazyvajuć «inšyja pasłuhi») vyrasła niaznačna — z 22,4% da 25,6%. U Danii na inšyja pasłuhi prypadaje 50,9% VUP. Astača ŭ 5,7% lahła ŭ pryrost čystych padatkaŭ. Takim čynam, struktura haspadarki sapraŭdy mianiajecca ŭ bok pasłuh, ale kali tempy hetych źmianieńniaŭ zastanucca takimi ž marudnymi, to ŭzoru toj ža Danii ekanomika dasiahnie tolki praz 25 hadoŭ.
Nieraźvitaść sfery pasłuh u narodnaj haspadarcy paćviardžajecca i statystykaj zamiežnaha handlu. Ich dola ŭ ahulnym abjomie ekspartu skłała letaś 14,8%, u toj čas jak u suśvietnym handli na pasłuhi prypadaje kala 30%. Pryčym biełarusy handlujuć nia samymi navukajomistymi pasłuhami. U suśvietnym handli na pieršaje miesca vychodziać pasłuhi, što hruntujucca na najnoŭšych sučasnych technalohijach, — heta infarmacyjnyja, finansavyja, kansałtynhavyja pasłuhi. Na hetuju hrupu prypadaje 47% suśvietnaha handlu pasłuhami, u toj čas jak u eksparcie Biełarusi jaje dola składaje 22%.
Jašče adna hrupa — turyzm — achoplivaje tracinu suśvietnaha handlu pasłuhami, ale na pajezdki ŭ Biełaruś prypadaje ŭsiaho 17% ekspartu pasłuh. Bolš za toje, siarod krain CUE Biełaruś razam z Małdovaj dzielić apošniaje miesca pa ŭdzielnaj vazie turystyčnych pasłuh va ŭtvareńni VUP — 0,1% (dla paraŭnańnia, u Čechii, Polščy i Słavakii hetyja pakaźniki składajuć adpaviedna 6,6%, 5,0% i 2,4%). Zatoje vaha nia samych navukajomistych transpartnych pasłuh u suśvietnym handli pastupova skaraciłasia ŭžo da 22%, ale ŭ biełaruskim eksparcie jana štohod raście i składaje ciapier 61%. Stanoŭčaje salda ŭ handli pasłuhami za 2004 hod (743,9 młn dalaraŭ) na 91% było zabiaśpiečana transpartnymi pasłuhami.
Takim čynam, vidać, što ekanamičny rost ciaham apošnich dziesiaci hadoŭ nie pryvioŭ da istotnych strukturnych zruchaŭ u haspadarcy, jakija musili prahladacca ŭ značnym pavieličeńni sektaru pasłuh. Adnak treba adznačyć, što doŭhaterminovaja tendencyja na skaračeńnie sielskaj haspadarki i pramysłovaści i pavieličeńnie sfery pasłuh jość. Choć ekanamičnaja palityka ŭvieś hety čas była skiravana na padtrymku vytvorčaści tavaraŭ, a vytvorčaść pasłuh dahetul zastajecca biez uvahi.
Vaha viaskovych žančyn
Sajman Kuźniec davodzić, što palapšeńnie ŭmoŭ žyćcia i pracy, paśla praciahłaha ekanamičnaha rostu, pryvodzić da skaračeńnia naradžalnaści, jakomu papiaredničaje epocha kardynalnych źmien u hieahrafii raśsialeńnia ludziej — kali pieravažnaja ich častka kancentrujecca ŭ haradach. Toje samaje tyčycca i Biełarusi.
Hałoŭnym faktaram, jaki vyznačaje skaračeńnie nasielnictva ŭ Biełarusi z 1993 hodu, źjaŭlajecca nie paharšeńnie ŭzroŭniu žyćcia, a rehijanalnaja struktura pražyvańnia žančyn u dzietarodnym uzroście: čym bujniejšy nasieleny punkt i bolšaja huščynia nasielnictva, tym mienšaja naradžalnaść. Ciaham apošnich saraka šaści hadoŭ udzielnaja vaha viaskovych žančyn u ahulnaj kolkaści žančyn repradukcyjnaha ŭzrostu (15—49 hadoŭ) skaračałasia tempami 1% u hod. Kali ŭ 1959 h. ich kolkaść była 65%, to ŭ 2003 h. — užo 21,7%. Niahledziačy na toje što siońnia kolkaść dzietarodnych žančyn składaje 2,67 młn (bolš, čym u 1960—1970-ch, i prykładna stolki ž, kolki ŭ 1980-ch hadach), u sielskaj miascovaści sa svajoj vysokaj naradžalnaściu (u 1,4 razu vyšejšaj, čym u horadzie) ich pražyvaje taki minimum, jaki nia ŭ stanie zabiaśpiečyć ahulnaha pryrostu nasielnictva.
Kali b udzielnaja vaha sielskich žančyn siońnia była roŭnaja ŭzroŭniu 1989 hodu, to tyja samyja žančyny, jakija pierajechali za hety čas u horad, naradzili b u 2003 hodzie dadatkova 60 tysiač dziaciej. Pry hetym indeks naradžalnaści skłaŭ by +0,5 zamiest siońniašniaha –5,0.
Ahulny praces urbanizacyi raspačaŭsia ŭ Biełarusi raniej i byŭ vyklikany nie ekanamičnymi pryčynami, jakija adznačyŭ Kuźniec u inšych krainach, a, chutčej, histaryčnymi — likvidacyjaj u Biełarusi 400 tys. chutaroŭ za dva hady da i paśla Druhoj suśvietnaj vajny.
Paśla pieramohi nad sialanami
Byłyja savieckija respubliki, dzie balšaviki pieramahli ŭ vajnie ź sialanami, siońnia majuć samyja vialikija admoŭnyja indeksy naradžalnaści (Ukraina: –7,5, Rasieja: –6,2) u paraŭnańni z tymi postsacyjalistyčnymi krainami, dzie kalektyvizacyja mieła niepaśladoŭny charaktar (Polšča: –0,1, Słavaččyna: –0,1, Čechija: –1,5). Niemahčymaść atrymlivać ź ziamli rentu, jakaja b zabiaśpiečvała prystojnaje žyćcio, a nia biednaść hetaha žyćcia, źjaŭlajecca hałoŭnaj pryčynaj taho, čamu ludzi imknucca pakinuć sielskuju miascovaść.
U Čechii i siońnia niama vialikaj roźnicy, dzie vieści biznes — u horadzie abo ŭ sielskaj miascovaści. Tamu nasielncitva Prahi za apošnija 10 hadoŭ skaraciłasia na 100 tys. žycharoŭ. Na poŭnačy Polščy zvyčajna siemji majuć čaćviora i bolej dziaciej, kab paśpiachova vieści sialanskuju haspadarku. Ekanamičny rost apošnich dziesiaci hadoŭ u Biełarusi byŭ druhasnym faktaram i nia zdoleŭ unieści jakichści kardynalnych źmien u daŭno składzieny praces mihracyi sielskich žycharoŭ u horad.
Ekanamičny rost i mihracyja
Pry hetym patrabuje tłumačeńnia rezkaje źnižeńnie kaeficyjentu naradžalnaści ŭ Biełarusi ŭ apošnija 15 hadoŭ (u tym liku i ŭ sielskaj miascovaści — z 2,5 dziciaci na adnu žančynu ŭ 1989 h. da 1,6 u 2002-m). Pryčynami hetamu mohuć być źnižeńnie kaeficyjentu dziciačaj śmiarotnaści abo praces rynkavaj transfarmacyi, jaki prymusiŭ mnohich ludziej mianiać zvykły ład žyćcia dy pracy i prystasoŭvacca da novych umoŭ.
Ekanamist Mitrafan Doŭnar-Zapolski kazaŭ, što, «pracujučy nad palapšeńniem struktury haspadarki, nasielnictva ŭ toj ža čas moža zatrymlivać temp naradžalnaści ŭ metach padtrymańnia dabrabytu najaŭnych pakaleńniaŭ».
Pojdziem na ryzyku i pasprabujem pradkazać, što prypynieńnie pierachodu da rynkavaj ekanomiki i stan niapeŭnaści — hałoŭnaja pryčyna siońniašniaha źnižeńnia naradžalnaści, a jaje stabilizacyja na ŭzroŭni, prynamsi, inšych krain CUE adbudziecca razam z ustalavańniem funkcyjanujučaj rynkavaj haspadarki. Ludzi stanuć achvotniej naradžać dziaciej, kab vieści ŭłasny siamiejny biznes. Pra toje, što skaračeńnie naradžalnaści nia vyklikana paharšeńniem ŭzroŭniu žyćcia, śviedčyć taki prykład. U 1990 h. u horadzie, dzie ludzi majuć bolš vysokija dachody, na adnu tysiaču nasielnictva prypadała ŭ 1,23 razu bolš narodžanych dziaciej, čym na 1 tysiaču ŭ vioscy, a siońnia — tolki ŭ 1,09 razu, choć za hety čas kolkaść žančyn dzietarodnaha ŭzrostu ŭ vioscy skaraciłasia na 5%.
Ekanamičny rost i raźmierkavańnie narodnaha prybytku
S.Kuźniec vyvieŭ zakanamiernaść, jakaja ŭ suśvietnaj ekanamičnaj navucy atrymała nazvu «zakonu Kuźniaca»: u pieršyja dziesiać hadoŭ intensiŭny ekanamičny rost ŭ krainie, što stała na šlach raźvićcia, supravadžajecca rezkim pavieličeńniem niaroŭnaści dachodaŭ i bahaćcia, paśla čaho pačynajecca praces źmianšeńnia niaroŭnaści. Asabliva heta pavinna być charakterna dla krain, jakija nia majuć vialikaha prytoku zamiežnych investycyj. Kali vieryć «zakonu Kuźniaca», u Biełarusi apošnija dziesiać hadoŭ pavinna była pavialičvacca dyferencyjacyja dachodaŭ nasielnictva. Adnak hetaha praktyčna nie adbyvałasia. Niahledziačy na toje što Biełaruś 10 hadoŭ tamu mieła samy nizki ŭ śviecie kvintylny kaeficyjent (pieravyšeńnie dachodaŭ 20% samych bahatych nad dachodami 20% samych biednych žycharoŭ krainy), roŭny trom (u 3 razy), jon pavysiŭsia niaznačna i pa vynikach 2002 hodu byŭ roŭny čatyrom. Dla paraŭnańnia, u Polščy, jakaja siarod pierachodnych krain uvieś hety čas zajmała pieršaje miesca pa pryciahnieńni zamiežnych investycyj, kvintylny kaeficyjent vyras z 4 da 6, a ŭ Małdovie — z 6 da 10. Nahadajem, što kvintylny kaeficyjent raźličvajecca na padstavie apytańniaŭ chatnich haspadarak i akramia asnoŭnych dachodaŭ uličvaje dachody, atrymanyja ŭ cieniavym sektary.
Takim čynam, admietnaściu Biełarusi zastajecca vielmi roŭnaje pieraraźmierkavańnie narodnaha prybytku pamiž nasielnictvam. Heta dobra z punktu hledžańnia kaštoŭnaściaŭ sacyjalizmu, ale drenna, kali stavić na mecie pierachod da raźvitaj ekanomiki, bo niama toj siaredniaj klasy, jakaja b za košt zroblenych raniej aščadžeńniaŭ spryjała svaimi investycyjami dalejšamu raźvićciu narodnaj haspadarki.
Kali biełarusy buduć žyć, jak niemcy
Vidavočna, što peŭnyja strukturnyja zruchi ŭ haspadarcy, demahrafii i dachodach adbyvajucca, ale jany, chutčej, vyklikany hieapalityčnymi i hieaekanamičnymi źmienami, što adbylisia ŭ našym hieahrafičnym rehijonie CUE, čym źjaŭlajucca vynikami ŭnutranaha ekanamičnaha rostu. Hetyja strukturnyja zruchi nosiać taki marudny charaktar, bo adbyvajucca jak by nasupierak ustanoŭkam ekanamičnaj palityki. Biełaruś jašče nia vyjšła na stadyju sučasnaha ekanamičnaha rostu i, kali ničoha nia źmienicca, u najbližejšaj perspektyvie naŭrad ci heta zrobić.
