U zołki dzień 9 traŭnia ŭ rytualnaj zali Domu litaratara la truny, pakrytaj bieł-čyrvona-biełym ściaham, sabralisia šeść dziasiatkaŭ čałaviek. Raźvitvalisia z Anatolem Sysom. Adnym z najbolšych biełaruskich paetaŭ XX stahodździa.
Apošniaj, chto bačyŭ Sysa žyvym, była susiedka-paetka Ała Kanapielka. Jana i źviarnuła ŭvahu na toje, što troje sutak u jaho mienskaj kvatery haryć śviatło. Vyklikała milicyju dy Anatolevu siastru Valancinu. Vybili dźviery. 45-hadovy paet byŭ užo kolki dzion niežyvy. Daktary skazali — ad 4 traŭnia. Pryčyny śmierci dahetul niajasnyja. Śpiarša nazyvali sardečny prystup, potym — mahčymuju jazvu, z-za jakoj u Sysa pajšła horłam kroŭ: u kvatery była kryvavaja plama kala vannaha pakoju.
«Ja paet, a vy ŭsie pralatajecie», — hanarliva kazaŭ Sys lepš uładkavanym kaleham. I čaravaŭ svaimi šamanskimi vieršami, narodžanymi z suplotu troch stychijaŭ, troch cyvilizacyjaŭ — stepu, lesu i horadu.
Sysova pakaleńnie — toje samaje, što «ŭ ciemry rasło». Intuityŭnyja šukalniki biełaruščyny. Praz knižki, raskopki, admaŭleńnie prapanavanaj aficyjozam schiemy. Sys apaviadaŭ, jak na zaniatki ŭ «Homielski dziaržaŭny ŭnivermah» jany chadzili ŭ kufajkach i humovych botach, padčas lekcyjaŭ demanstratyŭna jeli sała z cybulaj, stanavilisia kardonam pierad uvachodam na dyskateku i puskali tolki tych, chto całavaŭ čyrvona-zialony BSSRaŭski ściah... Čysty pank poźniesavieckaj epochi, z dapamohaj jakoha imknulisia namacać, zrazumieć — što ž jano takoje, tvaja Biełaruś.
Biełarusiaj Sysa była paezija. Da jaje jon, bluźnier i bažavołak pa žyćci, jaki paśla referendumu 1995 hodu badziaŭsia pa Miensku ź vializnaj čyrvona-zialonaj značkaj na hrudzioch, staviŭsia nadzvyčaj surjozna. Viedaŭ svaju siłu.
Vystupajučy va Ŭkrainie, Sys u «Manalohu «Tutejšaha» zamianiŭ Kupału Šaŭčenkam:
DY PAKUL TY JAŠČE ŽYVIEŠ,
ZAPALI PRAD ŠAŬČENKAM ŚVIEČKU,
PRAČYTAJ I SPALI MOJ VIERŠ,
A VANDAŁAM SKAŽY:
Ja VIEČNY!
I vysiek ślozy z vačej sivavusych dziadźkoŭ-haličanaŭ. Jon moh z pjanymi ŭ ziuziu siabrami zavalicca da znajomaha paety-pačatkoŭca, zirnuć niečakana asensavanym pozirkam i skazać: «Ja pryjšoŭ ćviarozy słuchać tvaje novyja vieršy». Pryčym markietynhavy, tak skažam, aspekt tvorčaści jaho cikaviŭ mała. Sys moh abklejvać ścieny baru Doma litaratara čyrvoncami — hanararam za knižku. Kolki tut bažavolla, kolki śviadomaha błazienstva? Bohu raźbiracca. Ciapier dziaržvydaviectvy płaciać hanarary aŭtaram asobnikami ich ža ŭłasnych knižak. Skončylisia čyrvoncy.
U paezii Sysa nadzvyčaj bahata ahniu — «nia popieł i nia prysak», «na dnie ahniu tancujuć salamandry», «harać kamiani ŭ maim vohniščy» — ahniom atrymaŭ jon pahanskaje chryščeńnie pry naradžeńni. Vieršam pra toje, jak ciažarnaja maci, apiokšysia na pažary, jaho naradziła, pačynajecca taja samaja, kultavaja knižka Sysa «Pan Les». Recenzavaŭ jaje słavianafił Ivan Čarota.
Pravieści paeta na Homielščynu, u rodny Haroškaŭ, u mienskim Domie litaratara sabralisia šeść dziasiatkaŭ čałaviek. Kala truny stajali Viktar Ivaškievič, jakomu Sys pryśviaciŭ niekali vierš, Jury Chadyka. Byŭ paetaŭ siabar, były dyktar BT Aleś Bajkoŭ. A najbolš — tavaryšy paeta pa zhurtavańni «Tutejšyja». Cichaja i čynnaja cyrymonija kantrastavała z pałkimi vieršami, jakija hučali ŭ hałovach tych, chto jaho viedaŭ i čuŭ.
Vioŭ panichidu Aleś Paškievič. Pramoŭcy składali słova da słova, nibyta źbirajučy paetu torbu ŭ dalokuju darohu. Mastak Alaksiej Maračkin, jaki afarmlaŭ apošni zbornik paeta «Sys», vydadzieny koštam amerykanki Vali Jakimovič, pierakazaŭ adzin z apošnich vieršaŭ. Sys čytaŭ jaho Maračkinu pa telefonie za dni da śmierci: «Žyćcia ŭsiaho na try śniažynki…»
Kiraŭnik Biełaruskaha PEN-centru Lavon Barščeŭski ŭspomniŭ pieršy mitynh na Dziady, u Miensku ŭ 1987 hodzie. Jak vystupaŭ Sys. «Jon dumaŭ, što troch radkoŭ, troch strof hienijalnych, jakija moh jon napisać, chopić, kab abudzić čerstvyja sercy ŭ mnohich ludziej».
Dyrektar Biełaruskaha liceju Ŭładzimier Kołas zhadaŭ šumnyja balavańni Sysovy ŭ kaviarni Domu litaratara. «Ja Sys. Ty tut možaš ničoha nie bajacca», — z hetkimi słovami jon moh padsieści za luby stolik.
Pra takich, jak Sys, nie paviedamlajuć bravurnyja dziaržaŭnyja ŚMI, tamu pra hramadzianskuju panichidu mała chto viedaŭ. Ale, što symbalična, da truny pryjšli pieramožcy konkursu maładych litarataraŭ imia Karatkieviča, što jakraz sabralisia ŭ Miensku na vychodnyja.
U toj ža dzień trunu pavieźli ŭ Haroškaŭ — rodnuju viosku Sysa. Tudy, dzie jon zastaŭsia ŭ pamiaci dobrym, ale «šabutnym chłopcam», jaki spaŭ da samaj vosieni na sienavale ŭ chleŭčuku, lubiŭ vypić, jeździŭ u Sibir vyvučać žyćcio. Zhodna z zvyčajem, paeta ŭsiu noč adpiavali babki. Pachavańnie prypała akurat na Radaŭnicu. Kab vykapać mahiłu ŭ rodavym kucie, daviałosia śpiłavać vialikuju biarozu.
Raźvitacca z paetam u Haroškavie sabrałosia kala dźviuch socień čałaviek. Ź Miensku byli troje — piśmieńniki Aleś Navaryč, Andrej Fiedarenka dy Eduard Akulin. Z Homielu — vykładčyki ŭniversytetu, dzie jon vučyŭsia. Mahiłu paeta pakryli bieł-čyrvona-biełym ściaham. Na trunu ściah nie pakłali — kab nie zakopvać.
￭
Narodžany ŭ pažar
Anatol Sys naradziŭsia ŭnačy 26 kastryčnika 1959 hodu ŭ vioscy Haroškaŭ Rečyckaha rajonu Homielskaj vobłaści. Heta na bierazie Dniapra, adno z samych staražytnych pasialeńniaŭ čałavieka ŭ Biełarusi. Jon byŭ najmienšy z čatyroch dziaciej u siamji Maryi i Cichana Sysoŭ.
Kali maci, nastaŭnica pačatkovych klasaŭ, była im ciažarnaja, jana, dapamahajučy nadviačorkam susiedcy padlić hazy ŭ zapalenuju lampu, praź nieaściarožnaść zrabiła pažar. Maci abhareła. U tuju samuju noč naradziŭsia Anatol.
U školnyja hady zachaplaŭsia litaraturaju, historyjaj. Asabliva cikavili jaho raskopki staražytnaha haradzišča ŭ Haroškavie. U studenckija hady jon baraniŭ hetaje haradzišča ad vyniščeńnia — kali adtul pačali brać piasok na budoŭlu, źviarnuŭsia ŭ muzej, da ŭładaŭ. Jaho pasłuchali: pastavili achoŭny znak. U 1977 pastupiŭ na historyka-filalahičny fakultet Homielskaha ŭniversytetu imia F.Skaryny, jaki skončyŭ u 1982. Dva hady adsłužyŭ suviazistam u Polščy. Zatym pracavaŭ u vietkaŭskaj rajonnaj hazecie «Za balšavickija tempy». U 1985 pierajechaŭ u Miensk, rabiŭ starejšym specyjalistam na Biełaruskim telebačańni.
Debiutavaŭ u 1986, u 26 hadoŭ, padborkaj vieršaŭ u časopisie «Maładość». U 1987 razam z Adamam Hlobusam zasnavaŭ tvorčaje abjadnańnie «Tutejšyja». Aŭtar troch paetyčnych zbornikaŭ: «Ahmień» (1988), «Pan Les» (1989), «Sys» (2002).
Paśla vychadu druhoj knihi A. Sys zvolniŭsia z pracy, žyŭ na pensiju — jon byŭ chvory na straŭnik.
￭
Makmilin pra Sysa
Brytanski daśledčyk biełaruskaj litaratury Arnołd Makmilin nazvaŭ Anatola Sysa «razdražnialnym, depresiŭnym i nadzvyčaj mahutnym paetam», zaznačyŭšy: «U krainie, jakaja adpakutavała bolš, čym spryčyniłasia da pakutaŭ, jakaja maje šmat pryčynaŭ da stohnu, usie, chto lubiać biełaruskuju paeziju, pavinny pačuć inšaha kštałtu stohn — adrodžanaha natchnieńnia Anatola Sysa».
￭
Vincuk Viačorka: Jaho rukoju vadziŭ hiehieleŭski duch
Svajoj hałavakružna talenavitaj paezijaj jon daŭ pakaleńniu tych, chto ŭvachodziŭ u biełaruščynu na pierałomie 1970-ch — 1980-ch, dokaz i nadzieju: Biełaruś žyvie j žyćmie. Chłopiec z Homielščyny, naiŭny j tamu ŭpeŭnieny, stvaraŭ takija teksty, jak byccam jahonaju rukoju vadziŭ hiehieleŭski duch. Vieršy «Z čaho pačać» i «Pacir», jakija sam Anatol tady lubiŭ deklamavać i rabiŭ heta pa-majstersku, stali dla nas paetyčnymi himnami, a pieršaja kniha «Ahmień» (jon pačuvaŭsia svaim u pahanskim panteonie, pry hetym hłyboka pryvatna ŭmoviačysia z chryścijanskim Boham) — kultavaj.
Anatol ščyra j datkliva šukaŭ praŭdy, a tamu vielmi naturalna j rana znajšoŭ dla siabie Biełaruś. Uvajšoŭ u homielskaje koła nacyjanalna śviadomaje moładzi jak adzin ź jaho lideraŭ. Byŭ aktyŭnym udzielnikam stratehičnaje narady pradstaŭnikoŭ moładzievych biełaruskich arhanizacyj uzimku 1984 hodu ŭ Smolni la Mikałajeŭščyny, jakuju ładziła «Hrupa «Niezaležnaść» i na jakoj było vyrašana stvarać sietku arhanizacyj pa ŭsioj krainie. Tak uźnikła Kanfederacyja biełaruskich supołak, jakaja, u svaju čarhu, stałasia hałoŭnym arhanizacyjnym apiryščam Biełaruskaha narodnaha frontu.
Anatol Sys pieradusim byŭ vydatnym paetam ad Boha. Ale dola nie paškadavała jamu i jakaściaŭ trybuna. Jon staŭ adnym z zasnavalnikaŭ «Tutejšych», pieršym pramoviŭ u adrodžany dzień Dziadoŭ u 1987 hodzie, svajoj enerhietykaj natchniaŭ moładź i starejšych pazbycca strachu.
Jon lubiŭ pa-dobramu pachvalicca svaim rodnym Haroškavam, la jakoha archieolahi znajšli haradzišča žaleznaha vieku, i ŭzvodzić svoj radavod da tych staradaŭnich vołataŭ-biełarusaŭ. Chaj ža budzie pucham tabie, Anatol, rodnaja ziamla.
Vincuk Viačorka, staršynia Partyi BNF
∎
