Pomnik zabitym biełarusam na Bielskich vajskovych mohiłkach.
Słužyŭ pravasłaŭny baciuška, paminali zusim nie vajskovych ludziej, a 30 mirnych žycharoŭ Padlašša, jakija zahinuli 67 hadoŭ tamu. Niekatorych ź ich zastrelili. Im, tak skazać, pašancavała. Bo bolšaść ź ich, jak zdajecca, zabili abuchom siakiery.
Asablivyja mohiłki
Dziŭnyja hetyja vajskovyja mohiłki ŭ Bielsku. U kamunistyčny čas tam byli tolki symbaličnyja mahiły savieckich sałdataŭ, jakija zahinuli ŭ 1944 hodzie, vyzvalajučy Biełastoččynu ad niemcaŭ. Paśla palityčnaha pierałomu 1989 hodu na ich zrabili taksama miesca i dla zmaharoŭ antykamunistyčnaha padpolla, to bok tych, chto zmahaŭsia i suprać savieckich sałdataŭ, jakija viartalisia paśla zdabyćcia Berlinu dachaty. A ŭ 2002 hodzie tam źjaviŭsia pomnik 30 furmanam, pravasłaŭnym biełarusam, jakich zabili zhadanyja antykamunistyčnyja zmahary.
To bok na hetym bielskim mohilniku lažać pareštki i zabojcaŭ, i ichnich achviaraŭ, jak u metafaryčnym, tak i litaralnym sensie. Zrazumieła, panichidy tam słužać u roznyja dni, z roznych nahodaŭ i roznyja
Kryvavy rejd
30 padlaskich sialanaŭ zabili žaŭniery z adździełu hetak zvanaha Nacyjanalnaha vajskovaha zadzinočańnia (Narodowe Zjednoczenie Wojskowe), stvoranaha tymi vajskoŭcami Armii Krajovaj, jakija nie pahadzilisia na jaje farmalny rospusk u pačatku 1945 hodu. Adździełam kiravaŭ kapitan Ramuald Rajs (pseŭdanim «Bury»), jaki ŭ 1944 hodzie pierajšoŭ z AKaŭcami ź Vilenščyny na Biełastoččynu. Paśla rospusku Armii Krajovaj «Bury» ŭstupiŭ u kamunistyčnaje Vojska Polskaje, ale nieŭzabavie dezertyravaŭ ź jaho i pajšoŭ u antykamunistyčnaje padpolle. U historyi Biełastoččyny «Bury» zapisaŭsia pierš za ŭsio jak vykanaŭca kryvavaha rejdu pad kaniec studzienia i na pačatku lutaha 1946 hodu, u vyniku jakoha było spalena piać viosak i zahinuli 79 čałaviek, pravasłaŭnych biełarusaŭ, uklučna z małymi dziećmi, žančynami i starymi. Šmat chto ź ich zhareŭ u padpalenych chatach.
Pavodle taho, što zdoleła vyjavić śledztva ŭ spravie rejdu (materyjały hetaha śledztva ja hartaŭ u biełastockim sudzie ŭ pačatku
29 studzienia adździeł «Buraha» zrabiŭ bravurny napad na saviecki harnizon u Hajnaŭcy, zabiŭšy dvuch savieckich sałdataŭ i ŭziaŭšy ŭ pałon padpałkoŭnika (jakomu, pavodle materyjałaŭ paźniejšaha śledztva, udałosia ŭciačy).
30 studzienia adździeł «Buraha», prajaždžajučy praź viosku Krasnaje Siało, pastanaviŭ pamianiać niekatorych vazakoŭ i zahadaŭ sołtysu ŭ vioscy padrychtavać novyja padvody. Z Krasnaha Siała vyjechali z adździełam 12 furmanaŭ, viarnulisia dadomu čaćviora.
31 studzienia adździeł «Buraha» apynuŭsia ŭ lesie kala vioski Staryja Puchały. Furmanaŭ, jakija ŭmieli pieražahnacca
1 lutaha «Bury» spaliŭ vioski Zalešany i Vyhanoŭskuju Volku. U Zalešanach «Bury» zahadaŭ sabrać usich ludziej na schod u adnoj chacie, dźviery da jakoj jaho žaŭniery potym zaviazali i chatu padpalili. Šmat ludziej abhareła, ale nichto nie zahinuŭ, bo ludzi ŭrešcie vysadzili dźviery i kinulisia ŭciakać. Ja byŭ u Zalešanach u 1990 hodzie, havaryŭ sa śviedkami taho času. Jany mnie kazali, što žaŭniery, jakim było zahadana vartavać chatu, pakul jana nie zharyć daščentu, stralali pa ludziach, jakija ŭciakali ŭ pole, ale chutčej paŭźvierch ich, kab nie pacelić. Paradaksalna, u vioscy zahinuli ludzi, jakija na schod nie pryjšli. «Bury» zahadaŭ padpalić usiu viosku, i 15 čałaviek, uklučna ź dziećmi i žančynami, abo zhareli ŭ połymi, abo byli zastrelenyja na panadvorkach, kali sprabavali ratavacca ad pažaru. U dałučanym videaroliku Piotr Mładzianoŭski, žychar Zalešanaŭ, raspaviadaje pra toj kryvavy dzień u svajoj vioscy. Jamu tady było šeść hadoŭ, i jon byŭ u pałajučaj chacie, ź jakoj sprabavaŭ uciačy aknom jašče pierad tym, jak ašalełyja ad žachu ludzi vyłamali dźviery. Piotr Mładzianoŭski havoryć na padlaskaj havorcy svajoj vioski.
2 lutaha adździeł «Buraha» spaliŭ viosku Zani (zabiŭšy 24 čałavieki) i Špaki (zahinuli 9 čałaviek). Ja byŭ u Zaniach u 1990 hodzie i havaryŭ sa śviedkami toj trahiedyi. Kali chto choča viedać, jak vyhladaje padlaskaja versija biełaruskaj Chatyni, moža pačytać moj artykuł z taho času, apublikavany ŭ «Nivie» ŭ traŭni 1990. Asobam z dalikatnymi nervami čytańnie nie rekamendujecca.
«Buraha» kamunisty złavili ŭ 1948 hodzie, sudzili ŭ Biełastoku i paviesili ŭ
Potym
My, pakaleńni padlaskich biełarusaŭ, narodžanych paśla vajny, vyraśli, tak by mović, u zaryvie ad hetych pažaraŭ z
Ciaham usiaho kamunistyčnaha peryjadu nichto nie pisaŭ praŭdy pra Zani i Zalešany. Navat kamunisty, jakija zasudzili «Buraha» na śmierć, nia viedali, jak da hetaj temy padstupicca. Zabityja z Zanioŭ i Zalešanaŭ byli optam zaličanyja ŭ achviary «zmahańnia za ŭmacavańnie narodnaj ułady», ale navat dla kamunistyčnych publicystaŭ hetkaje akreśleńnie hučała vielmi falšyvaj notaj. Jakim čynam zmahałasia za ŭładu čatyrochhadovaje dzicia z Zanioŭ, jakoje zabili razam ź jaho vaśmidziesiacihadovym dziedam? Słova «hienacyd» u hetym kantekście było zabaronienaje, a słova «etničnaja čystka» tady nichto nie ŭžyvaŭ.
U postkamunistyčnaj Polščy «Buraha» reabilitavali. Sud u Varšavie ŭ 1995 hodzie vyrašyŭ, što palačy biełaruskija vioski i zabivajučy mirnaje nasielnictva, Ramuald Rajs znachodziŭsia ŭ «abstavinach vyšejšaj nieabchodnaści, jakaja prymušała jaho rabić dziejańni nie zaŭsiody adnaznačnyja etyčna». Heta nia žart, a aficyjnaja farmuloŭka rašeńnia ab reabilitacyi.
Biełarusy spachapilisia zapozna, tym nia mienš zasnavali Kamitet siemjaŭ zabitych furmanaŭ, jakomu paśla doŭhich hadoŭ vałtuźni z aficyjozam udałosia pierapachavać pareštki zakatavanych furmanaŭ na vajskovym mohilniku ŭ Bielsku i pastavić pomnik z vysiečanymi na im imionami achviaraŭ i ich kata.
Śledztva ŭ spravie kryvavaha rejdu «Buraha» doŭhija hady vioŭ Instytut nacyjanalnaj pamiaci — instytucyja, jakaja zajmajecca «złačynstvami suprać polskaj nacyi». Instytut spyniŭ hetaje śledztva ŭ 2005 hodzie, zrabiŭšy vysnovu, što dziejańni «Buraha» ŭ
Užo niekalkich hadoŭ čuvać hałasy, što siemjam zabitych furmanaŭ treba padać kalektyŭny pazoŭ u sud suprać dziaržavy, jakaja reabilitavała złačyncu, adkaznaha za hienacyd, i vypłaciła kampensacyju jaho siamji, a pry hetym nijak nia ŭvažyła siemjaŭ achviaraŭ. Havaryli pra heta i paśla sioletniaj panichidy.
«Jakaja ž to praŭda na śvieti?» — pytajecca rytaryčna ŭ videaroliku Piotr Mładzianoŭski z Zalešanaŭ, zhadvajučy reabilitacyju «Buraha».
Na rytaryčnyja pytańni naohuł nia varta adkazvać, ale ja adkažu: jakraz takaja praŭda na śvieti.
