U Horadni hramadzkaść vyratavała ad razbureńnia padmurki flihielu Pałacu Radziviłaŭ. Haradziency i mienčuki z maładziovaha ruchu «Etna» stali na šlachu ekskavatara, jaki vioŭ ziemlanyja raboty na budaŭnictvie padziemnaha pierachodu na Savieckaj płoščy.
Riekonstrukcija istoričieskoho cientra Hrodno načałaś viesnoj prošłoho hoda. Vłasti zatievali jeje pod błahorodnym priedłohom – śniať transportnuju nahruzku na uzkije ulicy. Dla etoho było priniato riešienije o rasširienii Staroho mosta čieriez Nieman i o pieriepłanirovkie viekami słoživšiehosia ustrojstva Sovietskoj płoŝadi. O nieprodumannoj stratiehii etoho zamysła možno sudiť po tomu, s kakoj skorosťju prinimaliś i otmietaliś riešienija to o riekonstrukcii Staroho mosta, to o postrojkie novoho putieprovoda čieriez Nieman.
Pri etom problema vyvoda transporta iz staroho cientra tak i nie była riešiena. Zato v sčitannyje dni viesny 2005 hoda stroitieli stierli s lica ziemli staryj skvier około Sovietskoj płoŝadi, uničtoživ pri etom značitielnuju časť dierievjev. Potom dieńhi, otpuŝiennyje na piervyj etap riekonstrukcii, iśsiakli, i strojka ostanoviłaś. Užie tohda było narušieno zakonodatielstvo o proviedienii ziemlanych rabot v istoričieskom cientrie Hrodno, kotoryj nachoditsia pod ochranoj hosudarstva. Uničtožałsia kulturnyj słoj ziemli na hłubinie 3 mietrov, a archieołoham miłostivo razriešili proviesti raskopki liš na małoj časti riekonstruirujemoj tierritorii.
«V janvarie 2006 hoda pri sohłasovanii projekta riekonstrukcii Sovietskoj płoŝadi było priedpisano, čto vsie inžieniernyje riešienija dołžny byť osnovany na itohach archieołohičieskich isśledovanij. Snačała archieołohi dołžny byli izučiť miesta proviedienija ziemlanych rabot, tolko potom možiet idti tiechnika, a niekotoryje raboty mohli by ispołniaťsia vručnuju», – zajavił zamiestitiel načalnika Diepartamienta po ochranie istoričieskoho naśledija Ihoŕ Čierniavskij, kohda istoriki i krajeviedy Hrodno zabili trievohu i obratiliś s piśmami v raźličnyje instancii.
Miestnyje vłasti i hosudarstviennyje ŚMI chranili mołčanije, a ekskavatory prodołžili svoju razrušitielnuju rabotu po uničtožieniju archieołohičieskoho naśledija na płoŝadi Sovietskoj. Pričiem strojka viedietsia v strašnoj śpieškie, vied́ užie v ijunie na płoŝadi płanirujetsia proviedienije Fiestivala nacionalnych kultur. Kakije už tut archieołohičieskije izyskanija, jeśli na prazdnik, vozmožno, prijediet sam priezidient?
Takaja žie stroitielnaja sumatocha tvoriłaś niezadołho do 60-letnieho jubileja osvoboždienija Biełarusi v starom hrodnienskom parkie, kotoryj otsčityvajet svoju istoriju s 18 vieka. Tam po prikazu miestnoho rukovodstva za paru miesiaciev oblicievali plitkoj ohromnuju płoŝadku dla podchoda k obielisku s viečnym ohniem. I okončatielno pochoronili davniuju idieju vozroždienija odnoho iz łučšich v Jevropie parkovych ansamblej s Botaničieskim sadom na Horodnicie, kotoraja była załožiena jeŝie starostoj Hrodnienskoj korolevskoj ekonomii Antonijem Tyzienhauzom. Na riekonstrukciju parka archieołohov nie prihłašali, chotia, po śvidietielstvam očievidciev, vieś park stoit na mohiłach voinov, umieršich v hrodnienskich hośpitalach v koncie vojny.
O masštabach razrušienij vo vriemia riekonstrukcii Sovietskoj płoŝadi v 2005-2006 hodach pojaviliś soobŝienija na sajtie www.grodnoproblem.km.ru. Pri prokładkie kommunikacij i podpornych stienok byli razvaleny podvały dovojennych zdanij. Čieriez vsiu Sovietskuju płoŝad́ (Rynok 2-oj połoviny 14 vieka) vykopana tranšieja dlinoj około 200 mietrov, širinoj 2 mietra i hłubinoj do 3,5 mietrov, pri etom był połnosťju uničtožien kulturnyj słoj biez proviedienija archieołohičieskich rabot. Zatronuty takžie uhoł fundamienta dvorca Radziviłłov, časti fundamientov torhovych riadov, raspołahavšichsia mieždu dvorcom i Ratušiej (iźviestna s 16 vieka). Razrušieny ostatki dierieviannoj mostovoj 16-18 viekov. Uničtožieny podvały zdanij 17-18 viekov. Udalena brusčatka konca 30 hodov prošłoho vieka, plity i bordiury s nadpisiami Magistrat miasta Grodna i Z(arząd) M(iasta) G(rodna).
No archieołoh Hiennadij Siemienčuk, kotoryj v prošłom hodu provodił izyskanija v skvierie około płoŝadi, utvierždajet, čto potieri nie takije už hrandioznyje, kak eto priedstavlajut niekotoryje istoriki – vsieho na 1,5-2% ot vsiej riekonstruirujemoj tierritorii. Po słovam Siemienčuka, kromie razrušienija odnoho uhła staroj Ratušie ničieho nie uhrožajet. A oblicovočnaja plitka, kotoruju połožat na płoŝadi, zakonsiervirujet fundamienty, na kotorych kohda-nibud́ možno budiet viesti vosstanovitielnyje raboty. Ob etom žie hovorit hłavnyj architiektor projekta riekonstrukcii Aleksandr Zacharčuk.
Płoŝad́ v istoričieskom cientrie Hrodno stała Sovietskoj v sovietskije vriemiena. V horodie, byvšiem vtoroj stoliciej polskoho korolevstva, ona nosiła imia polskoho korola Stiefana Batorija, nazyvałaś Rynkom i Ratušnoj. Zdieś raźmieŝałaś horodskaja Ratuša i Torhovyje riady, okružiennyje vieličiestviennymi kostiełami i dvorcami. No istorija i ludi mieniali oblik horoda. Pośle bombiežiek vtoroj mirovoj vojny razvaliny na Sovietskoj płoŝadi ubrali. Kommunisty płanirovali razrušiť doma na ulicie Karła Marksa, śniesti Farnyj kostieł na płoŝadi i proviesti čieriez staryj cientr Hrodno širokuju mahistral k Niemanu, hdie na vysokom bieriehu stoit Kołožskaja cierkov. Dla etoho v 1961-om, v hod XXII sjezda KPSS, był vzorvan samyj vysokij v horodie chram – Fara Vitovta, istorija kotoroho nasčityvała około 6 viekov, a pozžie śniesiena zvońnica naprotiv Brihitskoho monastyria. Potom fundamienty hrandioznych strojenij, kak śvidietielstvo o hrodnienskoj starinie, byli zakonsiervirovany do łučšich vriemien, kohda budiet vozmožno riealizovať projekt riehienieracii istoričieskoho cientra Hrodno.
Chotia nyniešnij architiekturnyj projekt riekonstrukcii Sovietskoj płoŝadi nie priedusmatrivał massovoho uničtožienija dierievjev, počti vsie oni užie śpileny v dvuch prilehajuŝich skvierach. Sohłasno projektu płoŝad́ budiet oblicovana stol lubimoj hłavoj obłasti Vładimirom Savčienko plitkoj, nazyvajuŝiejsia počiemu-to «Staryj horod». A iźmienivšijsia do nieuznavajemosti istoričieskij cientr Hrodno staniet točnoj kopijej luboho druhoho horoda Biełarusi s kłumbami i mołodymi posadkami. No hłavnoje, na čto obraŝajut vnimanije istoriki – razrušajetsia tradicionnaja płanirovka płoŝadi, jeje radialnaja struktura, charaktiernaja dla jevropiejskich horodov. Vłasť nie płanirujet toho, čto na samom diele nazyvajetsia riekonstrukcijej – vosstanovlenija po sochranivšimsia opisanijam i frahmientam dvorca Radziviłłov, ili Ratuši, ili Fary Vitovta. Zato strojatsia ohromnyje otkrytyje tierritorii, sovieršienno nie charaktiernyje dla Hrodno.
Hrodnienskije učienyje i krajeviedy obiespokojeny riezkimi pieriemienami v architiekturnom ansamble staroho cientra. Doktor istoričieskich nauk Aleś Smolenčuk nazvał raboty na Sovietskoj płoŝadi trahičieskim sobytijem i uničtožienijem časti našiej istorii. Po jeho mnieniju, nado było vozvratiťsia k istoričieskomu obliku staroho horoda, hdie vmiesto etoho chotiat sdiełať płoŝadku dla prazdnikov i hulanij i uničtožajut kulturnyje płasty, kotoryje mohli by rasskazať o 17-19 viekach i o boleje rańniem horodie. «Dołžna byť ekśpiertiza vsiech prieobrazovanij s učastijem imienno hrodnienskich istorikov», – hovorit Smolenčuk.
Priepodavatiel istorii, chranitiel unikalnoj kollekcii matieriałov o Hrodno Aleś Hostiev sčitajet, čto ot biezdumnoho razrušienija istoričieskich postrojek tieriajetsia niepovtorimosť i kamiernosť staroho horoda, kotoryj słaviłsia ujutnymi ułočkami, nievysokimi domami i hustoj zieleńju dierievjev.
V sieriedinie apriela 2006-ho inśpiekcija Diepartamienta po ochranie istoriko-kulturnoho naśledija Ministierstva kultury vyjaviła narušienija zakona pri proviedienii riekonstrukcii staroj płoŝadi v Hrodno. Na imia priedsiedatiela obłastnoho ispołkoma Vładimira Savčienko było podhotovleno piśmo, a v orhanizacii «Hrodnopromstroj» i «Hrodnohraždanprojekt» – śpiecialnoje priedpisanije o proviedienii rabot v sootvietstvii s zakonodatielstvom. Uznav ob etom, rukovodstvo instituta «Hrodnohraždanprojekta» niemiedlenno zaklučiło dohovor s archieołohami na izyskanija na Sovietskoj płoŝadi.
V dień, kohda piśmo i priedpisanije Ministierstva kultury byli podany na podpiś ministru, ekskavator dołžien był razrušať fundamienty flihiela dvorca Radziviłłov dla postrojki podziemnoho pieriechoda. Puť tiechnikie priehradiła iniciativnaja hruppa mołodieži iz Hrodno i Minska i poprosiła ostanoviť ziemielnyje raboty. K tomu vriemieni, kohda na strojku javiłoś vsie rukovodstvo «Hrodnopromstroja» i «Hrodnohraždanprojekta», mołodyje ludi užie očistili ot ziemli časť moŝnych fundamientov. Hłavnyj architiektor projekta Zacharčuk soobŝił, čto projekt postrojki podziemnoho pieriechoda, prochodiaŝieho čieriez dvorcovyj flihiel, budiet pieriesmotrien.
Na stroitielnoj płoŝadkie v cientrie Hrodno, hdie idiet riekonstrukcija, siejčas rabotajut archieołohi, studienty Hrodnienskoho univiersitieta i entuziasty. S ich učastijem na miestie proviedienija raskopok točno očierčieno miestonachoždienije starych fundamientov flihiela Dvorca Radziviłłov i Ratuši, čto pozvolajet stroitielam korriektirovať ryťje tranšiej.
Kazałoś by, obŝiestviennosti možno prazdnovať pobiedu. No riekonstrukcijej Sovietskoj płoŝadi miestnyje vłasti nie ohraničatsia. Užie obnarodovan projekt stroitielstva elitnych domov na Bolšoj Troickoj ulicie, kotoryj priedusmatrivajet snos istoričieskoj zastrojki. Istoriki prieduprieždajut, čto podziemnyj pieriechod i prokładka kommunikacij około Staroho mosta čieriez Nieman možiet potrievožiť fundamienty cierkvi-rotondy Čiestnoho Kriesta, izobražienije kotoroj možno uvidieť na hraviurie Ciundta 1567 hoda. Płanirujetsia snos 28 zdanij v istoričieskom cientrie Hrodno v rajonie, kotoryj kohda-to nazyvałsia «Novyj śviet». Nieodnoznačno otnosiatsia śpiecialisty i k hriaduŝiej riekonstrukcii Kołožskoj cierkvi 12 vieka, kotoruju namierievajutsia vosstanavlivať v tom vidie, kak ona vyhladieła v sieriedinie 19 vieka. Vpieriedi – riekonstrukcija piešiechodnoj ulicy Sovietskoj. Vozmožno, i jeje zamostiat znamienitoj «hubiernatorskoj» plitkoj vmiesto starinnoj brusčatki?
Potieri istoričieskoho cientra Hrodno – buduŝije i prošłyje – biezvozvratny. V 70-je hody uničtožieny ciełyje kvartały dla stroitielstva horodskoho i obłastnoho ispołkomov. Postrojkoj novoj płoŝadi Lenina k 70-letiju Oktiabŕskoho pierievorota izurodovan niepovtorimyj łandšaft na Horodnicie. Zahubleno zdanije žieleznodorožnoho vokzała 19 vieka. Tolko za prošłyj hod byli śniesieny zdanija konca 19 – načała 20 vieka na ulicie Zavodskoj, Akadiemičieskoj, Karła Marksa, Vilenskoj, 11 ijula, Bolšoj Troickoj, vystrojennyje pośle opustošitielnoho požara 1885 hoda s pomoŝju podvižničieskoj diejatielnosti Elizy Ožieško.
Isčiezajut nie tolko staryje doma, no i čuhunnoje liťje riešietok bałkonov, dubovyje rieznyje dvieri, kotoryje pojavlajutsia na čjich-to dačach i zahorodnych domach. Raboty po riekonstrukcii i pieriepłanirovkie v istoričieskom cientrie Hrodno provodiatsia biez učastija miestnych ekśpiertov i biez obsuždienija s obŝiestviennosťju. A hłavnoje – biez proviedienija archieołohičieskich izyskanij. Dostatočno vspomniť varvarskuju riekonstrukciju stadiona «Nieman», kohda vnov byli potrievožieny zachoronienija jevriejskoho kładbiŝa, kotoroje sravniali s ziemlej v koncie 50 hodov prošłoho vieka. Hrodnienskije činovniki, po dołhu słužby obiazannyje chraniť architiekturnoje naśledije, konstatirujut, čto vniesienije istoričieskoho cientra Hrodno v śpisok JUNIESKO praktičieski nievozmožno, potomu čto horod za poślednije hody utratił svoju unikalnosť, a kośmietičieskij riemont fasadov starych domov nikohda nie zamienit nastojaŝiej riekonstrukcii i riestavracii.
Za poślednije nieskolko dniej na sajtie Hrodnienskoho oblispołkoma pojaviliś około dvuch sotien otklikov i nie tolko hrodnienciev, vozmuŝiennych novostrojkoj na Sovietskoj płoŝadi, hdie bieskontrolno uničtožajetsia istoričieskoje i kulturnoje naśledije. «Turista nie privleč rovnymi riadami plitki, korobkami iz stiekła i bietona i izurodovannoj horodskoj płanirovkoj. V obieźličiennyj jevroriemont k nam nie pojedut», – pišut ludi v obłastnuju i priezidientskuju administracii. V pośpiešnosti provodimoj riekonstrukcii oni otmiečajut liš žiełanije uhodiť vysšiemu rukovodstvu: «Pora priekratiť miestnuju vojnu hrodnienskich vłastiej s istorijej Biełarusi. Nielzia stroiť buduŝieje našiej strany, uničtožaja pamiatniki jejo prošłoho».
Natalja Makušina
