Jak heta vyhladała na praktycy? Praha, pačatak 20-ha stahodździa, uspaminaje Huha Berhman (adnaklaśnik Kafki): «U niepasrednaj blizkaści ad Niamieckaj pačatkovaj škoły znachodziłasia českaja škoła-kankurent, kala ŭvachodu ŭ jakuju ŭzvyšaŭsia biust českaha pedahoha Jana Amosa Kamienskaha i byli napisanyja prahramnyja słovy: «Českaje dzicia pavinna vučycca ŭ českaj škole!» To byli hady zaciataje baraćby za kožnaha vučnia pamiž niamieckaj Školnaj radaj i Macicaj českaj».
U biełaruskim ruchu za škołu ahitavali taksama, ale nie skazać, kab zaciata, za kožnaha vučnia, dyj prahramy takoj jasnaj nie było. Što navodzić na dumku pra hłybiniu nacyjanalnaha adradžeńnia i jahonyja vyniki. Mnie navat ujaviłasia, što i adradžeńnia jak takoha ŭ nas nie było, była peŭnaja prystrełka, repetycyja.
Pomniu razmovu z Barysom Sačankam, jaki kazaŭ, što škoła moža być luboj, hałoŭnaje, na jakoj movie dzicia hadujecca doma. I ja jaho razumieŭ, bo biełaruskich škoł u biełaruskich haradach da pierabudovy nie było ŭvohule. Tolki rasiejskija. Adsiul i taki nastroj u piśmieńnikaŭ-paetaŭ – «Ach, jak daloka nam jašče da Biełarusi». Dumaju, hieroj «Čužoj baćkaŭščyny» nie zrazumieŭ by Niła Hileviča, bo prosta skazaŭ polskamu palicyjantu: «A što jaje šukać, jana ž pad nahami». Jak taja ŭłada ŭ Łukašenki, jakaja «valałasia pad nahami». Jon i padniaŭ.
Hłybinia adradžeńnia zaležyć ad jasna pastaŭlenych zadač. Zrazumieła, što škoła tut na pieršym miescy.
U nas taksama nibyta jość Macica biełaruskaja – TBŠ, tolki nie vidać jaho i nie čuvać. Nie chaču nikoha pakryŭdzić, ale što heta nie hałoŭnaja arhanizacyja ŭ biełaruskim ruchu – fakt.
Na maju dumku, usio pačynajecca z centralnaha pasyłu – Biełaruś pierad usim. Hadoŭ dvaccać piać tamu ŭ biełaruskim ruchu na hety kont byŭ kansensus – Biełaruś, a potym usio astatniaje.
I niejak kataliki, pravasłaŭnyja, pratestanty, hamafoby, kryvičy i litviny, deputaty, kamunisty i antykamunisty mieli heta na ŭvazie. Paśla hety ruch raspaŭsia mienavita pa tych padziełach, jakija datul ličylisia druhasnymi, pryvatnymi. Plus dadalisia asabistyja niesumiaščalnaści, niežadańnie mianiacca, pryznavać pamyłki i mnostva ŭsiakich inšych pryčyn nia być razam. Bo nie mahli ŭsie stać piacidziasiatnikami ci hiejami ci kamunistami ci deputatami. Jak, darečy, i ŭładaj ci apazycyjaj.
Mahčyma, toj kansensus biełaruskaha ruchu byŭ najvialikšym jaho dasiahnieńniem i staŭ najvialikšaj jahonaj strataj. Ciapier, zdajecca, palec pakažy, i adrazu znojducca tyja, chto z taboj u raźviedku nia pojdzie. Vyhladaje, što novaha kansensusu my ŭžo nie dasiahniem, bo nia majem adzinaj na ŭsich relihii, adzinaha na ŭsich liberalizmu ci kanservatyzmu, i movy adzinaj na ŭsich u nas niama. A heta značyć, što vyrašać niejkija zadačy «ŭsioj nacyjaj» niemahčyma. Choć, kali zadumacca, tvajo vieravyznańnie ci tvoj ateizm, tvaja połavaja aryjentacyja, jak, darečy, i tvaja praŭładnaść ci apazycyjnaść – tvaja pryvatnaja sprava i da biełaruščyny nia maje nijakaha dačynieńnia.
Mahčyma, samaja kansensusnaja siońnia sfera – jakraz škoła.
I hetyja prostyja i jasnyja prahramnyja słovy: Biełaruskaje dzicia pavinna vučycca ŭ biełaruskaj škole.
