Biełaruskaj movie bolš za tysiaču hadoŭ. A lohka dakazvaje heta miaža miž biełaruskaj i ŭkrainskaj movami.
Vykazvańni kiraŭnika Rasijskaha instytuta stratehičnych daśledavańniaŭ Rašetnikava na adras biełaruskaj movy — maŭlaŭ, jaje prydumali balšaviki — uskałychnuli ludziej.
Prapahanda Rašetnikava abviarhajecca vielmi prosta.
Poŭnaja rusifikacyja Biełarusi adbyłasia tolki ŭ apošnija dziesiacihodździ. Da siaredziny XX st. absalutnaja bolšaść ludziej u krainie havaryła pa-biełarusku.
Miežy raspaŭsiudžańnia biełaruskaj movy navukoŭcy zafiksavali ŭ XIX st.
Miežy biełaruskich i ruskich havorak prykładna adpaviadajuć ŭschodniaj miažy Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Miaža polskaj i biełaruskaj movy prachodziła pa miažy Padlašša, jakoje kaliści ŭvachodziła ŭ VKŁ, a nie ŭ Karonu.
A voś pa jakoj linii prachodzić miaža biełaruskich i ŭkrainskich havorak? Dyk voś, jana nie supadaje ni ź jakimi viadomymi miežami piśmovych časoŭ. Značyć, jana sfarmavałasia ŭ dapiśmovyja časy — prynamsi, u pieršym tysiačahodździ našaj ery.
Farmavańnie biełaruskaj movy najčaściej źviazvajuć z časami Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Prychilniki teoryi «staražytnaruskaha adzinstva» ličać, što pierad tym uschodniesłavianskija narody havaryli na adnoj movie. Ale jość fakty, jakija abviarhajuć hetuju teoryju.
Kali ciapier bolšaść ludziej havoryć pa-rasiejsku ź miascovaj fanietykaj i asobnymi miascovymi słovami, to — ciapierašniaj moładzi heta moža być dzivosna — jašče 30 hadoŭ tamu, u 1980-ja hady ŭ vioskach sucelna, a ŭ haradach u chacie z vyklučnaj čyścinioj havaryli pa-svojmu, a pa-rasiejsku nie havaryŭ nichto, akramia pryjezdžych z Rasii i vuzkaha rusifikavanaha słoju.
«Svaja mova» panavała absalutna va ŭsich nieaficyjnych situacyjach.
Navukoŭcy ŭ XIX i XX st. praviali daskanałyja daśledavańni dyjalektaŭ [S.P. Mikucki — 1855, P.A. Hiltebrant — 1866, Ja.F. Karski — 1904, 1905, 1917, paśla Buzuk u 1920-ja ŭdakładniŭ ich adnosna Paleśsia].
Akademik Jaŭchim Karski.
Jany pakazali, u tym liku, i miažu biełaruskich i ŭkrainskich havorak. Na poŭnač heta biełaruskija havorki (chadzić abo chodzici, rabić abo robici, koń, les, dzień). Na poŭdzień heta ŭkrainskija havorki (chodyty, robyty, kiń, lis, deń). I tolki na samaj miažy jość miescami havorki sapraŭdy pierachodnyja, dzie adny rysy — biełaruskija, a druhija — ukrainskija.
Darečy, na dumku movaznaŭcy Chviedara Klimčuka, havorku, blizkuju da movy Kijeva XI st., siońnia možna pačuć u Haradnoj Stolinskaha rajona — tysiaču hadoŭ tamu jana była horadam, a ciapier heta zaštatnaje pasialeńnie, dzie, praŭda, zachavalisia viekavyja tradycyi ramieśnictva.
Havorki Baranavič, Ružanaŭ, Vaŭkavyska naležać da paŭdniova-zachodnich dyjalektaŭ biełaruskaj movy. Litaraturnaja ž mova, nahadaju, sfarmavałasia na asnovie siaredniebiełaruskich (pałasa Vilnia-Minsk-Homiel).
Ja havaru tut pra movu, a nie nacyjanalnuju samaidentyfikacyju.
«Nacyjanalnaść» — heta poźniaje tvareńnie, kanstrukt sučasnaj epochi. Nacyjanalnaść paźniejšaja za samanazvy, a voś mova i kulturnaja, etničnaja jednaść sfarmavalisia ŭ pradaŭnija časy, kali ludziam jašče nie było patreby siabie niejak nacyjanalna nazyvać.
Pieršaja zachavanaja samanazva pavodle dziaržaŭnaj i relihijnaj prynaležnaści — heta «ruś, ruskija, ruśkija ludzi» — paddanyja Rusi, pastva «ruskaj carkvy». I jašče «litviny, litva, litoŭskija ludzi» — paddanyja Litvy, žychary Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Mienavita hetyja nazvy zachavalisia, dziakujučy doŭhaj najaŭnaści adpaviednaj carkvy ci niadaŭniaj dziaržavy. U časy ž tych pieršych supolnaściaŭ ludzi dzialili čałaviectva na «svaich» i «niesvaich». «Havary pa-svojmu» — heta ścipłaja formuła pieršaj tojesnaści dažyła da našych dzion.
Kali dapuścić, što da časoŭ VKŁ i Rečy Paspalitaj isnavali tolki plemiannyja dyjalekty, a movy j kultury raździalilisia ŭ XIII—XVI stahodździach, to ich miežy pavinny supadać ź niejkimi miežami paśla tych časoŭ. A nie supadajuć!
Niekatoryja kažuć, što biełaruskaja i ŭkrainskaja movy raździalilisia paśla Lublinskaj unii. Ale ž taja miaža Vialikaha Kniastva i Karony prachodziła nie tam, dzie prachodzić miaža biełaruskich i ŭkrainskich havorak siońnia!
Nijakaj dziaržaŭnaj miažy, miažy «adukacyjnaj» ci relihijnaj, miažy «dziaržaŭnaj, kancylarskaj» movy pa hetaj linii nikoli ŭ časy Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, Rečy Paspalitaj, Rasijskaj impieryi, SSSR nie było.
I tatalnych mihracyj — kab bolšaść nasielnictva zamianiałasia na inšuju — piśmovaja historyja nie zafiksavała.
Miežy movaŭ, dyjalektaŭ prachodziać pa miežach ciapierašnich ci byłych dziaržavaŭ, asobnych terytaryjalnych adzinak. Abo pa miežach raśsialeńnia staradaŭnich plamion.
Treba davoli doŭhi časavy pieryjad, kab sfarmavałasia asobnaja mova. Skažam, sierby i charvaty ŭtvaryli asobnyja dziaržavy, pryniali roznyja relihii, žyli ŭ roznych haspadarstvach tysiaču hadoŭ i navat mieli niepryjaznyja adnosiny, ale pry hetym havaryli na adnoj movie, jakuju doŭhi čas nazyvali sierbskacharvackaj. A voś žychary, naprykład, Vaŭkavyska i Łucka, Turava i Dubrovicy ad letapisnych, ad Ch st., časoŭ žyli ŭ adnych i tych ža dziaržavach, z adnoj sistemaj adukacyi, adnoj relihijaj, ale ŭ vyniku ŭ XX st. pa-raniejšamu havaryli na roznych movach — adny «dziekali», a druhija «ikali».
Adkul ža takaja vyraznaja moŭnaja miaža?
Miaža biełaruskaj i ŭkrainskaj movy aznačaje, što havorki, jakija tut jość, sfarmavalisia raniej za VKŁ, raniej za CHIII st.
A raniej — heta kali? Navukoŭcy dajuć niekalki tłumačeńniaŭ.
Fiodar Klimčuk adnosić farmavańnie biełaruskaj movy da časoŭ tak zvanaj bancaraŭska-tušamlanska-kałočynskaj kultury (pačatak V — pieršaja pałova VIII st. n. e.). Jon źviartaje ŭvahu na supadzieńnie jaje archieałahičnaha areału i zony biełaruskich havorak.
Mienavita tady, śćviardžaje vydatny rasijski historyk Valancin Siadoŭ, na terytoryi Biełarusi išła mietysizacyja słavian z bałtami. Pryčym Siadoŭ źviazvaje paskareńnie hetaha pracesu z prychodam u rajon Dniapra, Dźviny i Niomana słavian z Dunaja. Jany stali ruchacca stul hrupami, hnanyja chvalami kačeŭnikaŭ (hunaŭ, paśla avaraŭ), što zaniali Padunaŭje. I jany prynieśli ŭ Biełaruś vopyt, sfarmavany kulturnymi ŭpłyvami i haspadarčymi praktykami ź miežaŭ byłoj Rymskaj impieryi. Na toj momant na terytoryi Biełarusi suisnavali inšyja słavianie i bałty, da ich dałučylisia dunajskija słavianie, vyvodzić na asnovie archieałahičnych źviestak Siadoŭ.
Darečy, hienietyčnyja daśledavańni pakazali supadzieńni peŭnych rysaŭ biełarusaŭ mienavita z dunajskimi narodami (u inšych ža rysach biełarusy supadajuć z rasiejcami i ŭkraincami).
Valancin Siadoŭ u svaich pracach pa historyi słavian pakazaŭ, jak miežy archieałahičnych kultur, a paźniej — dziaržavaŭ supadajuć z areałami sučasnych dyjalektaŭ i movaŭ. Adnak kankretna fakt biełaruska-ŭkrainskaj moŭnaj miažy zastaŭsia, zdajecca, pa-za jahonaj uvahaj.
Ad tych časoŭ nie zastałosia piśmovych pomnikaŭ. Tolki haradziščy lažać — davoli mahutnyja haradziščy.
Cikavy momant, što haradzišča Bancaraŭščyna, jakoje pa svaich pamierach i raźmiaščeńni mahło być adnym z «centraŭ» toj pieršaj biełaruskaj «supolnaści», znachodzicca akurat kala Minska, jaki, dziakujučy svajmu raźmiaščeńniu ŭ centry Biełarusi, staŭ stalicaj BNR, a paśla i BSSR.
Klimčuk miarkuje, što mienavita tady, u tyja adnosna spakojnyja časy, adbyłasia kansalidacyja nasielnictva ŭ troch rehijonach (Biełaruś, Zachodniaja Rasija i Paŭnočnaja Ukraina) i ŭtvarylisia etnakulturnyja supolnaści, jakija dali asnovu sučasnym biełarusam, ukraincam, rasiejcam.
Kali raźvić dumku Klimčuka, vynikaje, što ŭ časy «Apovieści minułych hadoŭ» biełaruskija havorki ŭžo isnavali, i mienavita na ich havaryli kryvičy, dryhavičy, radzimičy. I ŭkrainskija havorki ŭžo isnavali (na ich havaryli palanie, vałynianie, draŭlanie i h.d.) i rasiejskija (na ich havaryli słavienie, viacičy plus rana asimilavanyja čudź, murama, miaščera…).
Toj fakt, što miaža biełaruskaj i ŭkrainskaj movy nie supadaje ni ź jakimi dziaržaŭnymi ani administratyŭnymi hranicami časoŭ paśla ŭtvareńnia Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, moža być patłumačany tolki tym, što biełaruskaja i ŭkrainskaja movy sfarmavalisia raniej za paŭstańnie pieršych letapisnych dziaržavaŭ, raniej za «šmatkovuju impieryju Rurykavičaŭ», h. zv. Kijeŭskuju Ruś.
Nijakaha inšaha tłumačeńnia toj moŭnaj miažy niama.
* * *
Niekalki daviedkavych momantaŭ
«Staražytnaruskaje adzinstva» — padstavovy mif rasijskaj impierskaj histaryjahrafii. Maŭlaŭ, byŭ adzin narod, a paśla jon raźjadnaŭsia. Za admaŭleńnie staražytnaruskaha adzinstva pry savietach u horšyja časy historyk moh trapić u Sibir, a ŭ lepšyja — stracić pracu.
Mova — mahutnaja asnova nacyj Uschodniaj Jeŭropy. Moŭnaje adzinstva stahodździami supadała z kulturnym adzinstvam: adnolkavymi normami žyćcia, standartami pracy, marali. Voś na hruncie taho pradaŭniaha adzinstva i paŭstali nacyjanalnyja idei Novaha času. Narody — heta daŭnija i žyćciastojkija supolnaści.
Bolš na hetuju temu Vy možacie pračytać pa nastupnych spasyłkach:
