Nikoli nia viedaješ, jaki akt dramy stanie apošnim.
Sapsavany barometar
Kažuć, što złamany hadzińnik dva razy na sutki pakazvaje pravilny čas. A što možna skazać pra sapsavany barometar?
Anamalna ciopły dla zimy peryjad, kali padumać, pavinien byŭ skončycca niejkim pryrodnym kataklizmam. Nijaki saspens nia jdzie ŭ paraŭnańnie z dramaturhijaj pryrody. Jak hienijalny režyser, jana trymała paŭzu stolki, kolki joj było treba, majučy nieabmiežavany zapas času j resursaŭ, kab potym abrynuć na Eŭropu — nie, nie maroz sa śnieham, ale ŭrahan. Voś dzie kreatyŭ!
My pryvykli, što ŭrahany z mužčynskimi jmionami nakidvajucca čas ad času na Meksyku, Karyby ci zalivajuć pavodkaj paŭdniovyja amerykanskija Štaty. Hetym razam urahan «Kiryła» ździmaŭ damy, vyryvaŭ drevy z karaniami, niaviečyŭ i zabivaŭ ludziej pa druhi bok Atlantyki.
Na šlachu ŭ Biełaruś «Kiryła» krychu sasłabieŭ, chacia j tut paśpieŭ nałamić drovaŭ. Kažuć, napiaredadni vichury psavalisia barometry, bo na hetki nizki cisk ich škała nie raźličanaja. Što ŭžo kazać pra meteazaležnych ludziej, jakija majuć prablemy z kryvianym ciskam?
Daŭno zaŭvažana, što pryrodnyja kataklizmy časta supravadžajucca kataklizmami sacyjalna‑palityčnymi. Dastatkova ŭspomnić azerbajdžana‑armianski kanflikt u 1987 h., jaki nie spyniŭ navat mahutny ziemlatrus u Śpitaku. Navukoŭcy — hieolahi, hiea‑ i hieleafizyki, klimatolahi, socyjahistoryki, — a taksama ludzi, zusim dalokija ad navuki, pryśviacili hetaj temie bieźlič knih i artykułaŭ. Ale nichto tak i nia vyśvietliŭ dakładna, dzie tut pryčyna, a dzie — nastupstvy. Dy nia ŭ tym reč.
Takoje ŭražańnie, što na terytoryi Biełarusi ŭtvaryłasia svojeasablivaja hieamahnitnaja (abo socyjakulturnaja, kali chočacie) anamalija, dzie zakony pryrody j dramaturhii nia dziejničajuć. Dakładniej, jany dziejničajuć, ale majuć nastolki skažony j niajaŭny charaktar, što zrazumieć sutnaść hetaje dramy, asabliva kali znachodzišsia ŭnutry jaje, niemahčyma. Mabyć, pryroda pastaviła svojeasablivy eksperyment. Kali ŭ Atlantyčnym akijanie mahčymy «idealny štorm», adlustravany ŭ adnajmiennym halivudzkim filmie, dyk u Biełarusi ŭstalavaŭsia, tak by mović, idealny štyl. Cišynia j spakoj, jakija dasiul nia mohuć parušyć nijakija ŭrahany i miždziaržaŭnyja kanflikty.
Vybuch u infarmacyjnaj pustečy
Kolki razoŭ žurnalisty ŭ svaim asiarodku skardzilisia na toje, što kiraŭniku Biełarusi zaŭsiody niezvyčajna šancuje. U tym sensie, što nie paśpieje ŭźniknuć čarhovy surjozny kanflikt pamiž Mienskam i Maskvoj, ci pamiž Mienskam i astatnim śvietam, ci ŭnutry samoj krainy, jak abaviazkova zdarycca niešta takoje, što adciahnie ŭvahu ad padziejaŭ u Biełarusi. To čačenskaja vajna, to terakt 11 vieraśnia, to Biesłan, to cunami, to jašče niešta…
I voś nastaŭ hod 2007‑my. U Rasii na tle navahodnich śviataŭ — sucelnaja infarmacyjnaja pusteča. U śviecie, kali nie ličyć paviešańnia Sadama Chusejna, abmiarkoŭvać u ŚMI taksama asabliva niama čaho. Dva dni Eŭropu trasie, pakul jana čakaje, ci adnoviacca pastaŭki nafty praz trubapravod «Družba». Dva tydni medyi Biełarusi, Rasiei dy ŭsiaje Eŭrazii abmiarkoŭvajuć kanflikt pamiž Mienskam i Maskvoj. Miljony słuchačoŭ, hledačoŭ i čytačoŭ sočać za biełaruska‑rasiejskimi pieramovami. Mnohija, navat za miežami Biełarusi, za hety čas, napeŭna, vyvučyli na pamiać proźviščy Sidorskaha, Kabiakova, Siamaški j namieśnika ministra enerhietyki Taŭpianca. Temie kanfliktu byli pryśviečanyja hadziny jak na dziaržaŭnych telekanałach, hetak i na zamiežnych radyjochvalach.
I što, usieahulnaja ŭvaha (choć i vielmi specyfičnaja, treba pryznać) da Biełarusi štości realna źmianiła ŭnutry samoj krainy, u staŭleńni jaje hramadzianaŭ da navakolnych padziejaŭ? Tak, peŭny niespakoj byŭ. Niekatoryja pensijanery chvalavalisia — asabliva kali daviedalisia, što pensii im hetym razam u studzieni‑lutym urad nie praindeksuje. Čerhi na zapraŭkach dzie‑nidzie ŭźnikli. Častka pradprymalnikaŭ‑handlaroŭ ustryvožyłasia čutkami nakont mahčymaha źjaŭleńnia paŭnavartasnaj miažy z Rasiejaj.
Prynamsi, televizar, tuju ž «Panaramu» ŭviečary, mabyć, usie hladzieli z napružańniem.
Ale hladzieli prykładna tak, jak hladziać futbolny matč. Chočacca, viadoma, kab tvaja kamanda vyjhrała. Jašče jak chočacca! Ale vynik matču ad ciabie absalutna nie zaležyć, kolki b ty ni machaŭ rukami j ni kryčaŭ. Dy kali b vynik zaležaŭ, nasamreč, ad hulcoŭ, a nie ad arbitra. Albo ad taho, ci damoviłasia pamiž saboj pierad matčam kiraŭniki kamandaŭ.
Pahonia za letašnim śnieham
Zrazumieła, ciažka čakać ad zvyčajnych hramadzianaŭ, što z‑za adnaje tolki perspektyvy ŭzdaražeńnia kamunalnych płaciažoŭ ci inflacyi jany raptam uśviadomiać svaje hramadzianskija pravy j družna vyjduć na ich abaronu da Doma ŭradu. Stvoranaja systema, pry jakoj «viarchi», navat kali jany ničoha nia mohuć, nijakim čynam nie zaležać ad «nizoŭ», navat kali tyja čahości nia chočuć. Svajho rodu Marksava teoryja revalucyi naadvarot. Jakaja, tym nia mienš, paćviardžajecca praktykaj.
Jak napisaŭ adzin ź biełaruskich ahladalnikaŭ, niama čaho pieražyvać praz ceny na haz ci naftu, kali ad paspalitaha hramadztva ničoha nie zaležyć — jak, naprykład, najaŭnaść śniehu abo jahonaja adsutnaść.
Tym nia mienš, isnuje taksama pieradavaja častka hramadztva, jakaja zaviecca apazycyjaj. Faktyčna, na pačatku 2007 h. zbyłasia jaje daŭniaja mara — Maskva choć i nie admoviłasia kančatkova ad padtrymki Łukašenki, ale ŭstupiła ź im u kanflikt i skaraciła datacyi RB. Na čym nibyta zasnavanaja «biełaruskaja madel» ekanomiki. Mit pra ekanamičny cud, a taksama pra sajuznuju dziaržavu Biełarusi j Rasiei byccam by skanaŭ razam ź intehracyjnaj rytorykaj.
Što ž my pačuli ŭ hetyja studzieńskija dni z vusnaŭ apazycyjnych lideraŭ? Akramia słovaŭ pra toje, što apazycyja daŭno ab hetym papiaredžvała i što Maskva maje racyju, pierachodziačy na rynkavyja adnosiny z svaim chaŭruśnikam, praktyčna ničoha.
Možna zrazumieć palityčnych ahladalnikaŭ ci publicystaŭ, kali jany radujucca, što ichny prahnoz spraŭdziŭsia. Ale ad palitykaŭ zvyčajna čakajuć čahości bolšaha. Kali nie kankretnych dziejańniaŭ, dyk chacia b prahramy dziejańniaŭ u kankretnych abstavinach.
Zamiest hetaha hramadztvu apošnim časam byli pradjaŭlenyja: udzieł u miascovych vybarach z zahadzia pradvyznačanym vynikam, ideja ratacyi lideraŭ demakratyčnych siłaŭ i perspektyva praviadzieńnia kanhresu hetych siłaŭ. Vyraznaha adkazu na pytańnie, ci źbirajucca demakratyčnyja siły pravodzić zajaŭlenyja raniej masavyja akcyi sioletniaj viasnoj, dahetul nie prahučała. Mahčyma, tut sprava ŭ kanśpiracyi. Mahčyma, apazycyja ličyć ich u ciapierašniaj sytuacyi ŭvohule niepatrebnymi. Usio mahčyma. Tolki čamuści zdajecca, što ŭ apazycyi niama zaraz nia tolki adzinstva ŭ pohladach na palityčnuju sytuacyju j šlachi vychadu ź jaje (čaho nie było j raniej), ale što jana ahałomšanaja chadoj apošnich padziejaŭ. Tych samych padziejaŭ, jakija jana šmat hadoŭ zapar «pradbačyła».
Za «našu» i «vašu» svabodu
Zrazumieła, apazycyja, budučy pieradavoj častkaj hramadztva, ad hetaha hramadztva nie adarvanaja. Apatyja, niežadańnie pieramienaŭ, nieruchomaść i zakaścianiełaść palityčnych pohladaŭ — dakładniej, stereatypaŭ, pieradajucca ad masaŭ častcy apazycyi. I sprava nia ŭ tym, što jana nia choča pieramienaŭ, a ŭ tym, što za šmat hadoŭ dyktatury demakratyčnyja partyi i ich lidery mižvoli pryzvyčailisia da «status kvo».Tak, patrebnaja štodzionnaja karpatlivaja praca, chadžeńnie «ad dźviarej da dźviarej», udzieł u vybarčych kampanijach, partyjnaja j arhanizacyjnaja rabota i šmat čaho jašče, pra što havorać prafesijnyja apazycyjanery. (Ale čamuści j heta nijak nie atrymlivajecca).
Ale nia varta zabyvacca, što revalucyja albo maralny supraciŭ nia jość prafesijaj. Kryj Boža, kab Biełaruś pryčakała novych «prafesijnych revalucyjanieraŭ», ci, dakładniej, prafesijnych terarystaŭ i nalotčykaŭ, jakimi byli niekali balšaviki. Revalucyja — heta najpierš stan dušy. Mała abvieścić lozunh svabody, treba być svabodnymi ludźmi znutry.Takija ludzi jość u lubym hramadztvie, navat tatalitarnym. I tolki ich dziejańni mohuć być katalizataram źmienaŭ. Heta zaśviedčyli minułahodnija padziei na Płoščy.
Ale maralnyja ŭroki chutka zabyvajucca. Apazycyja katory raz apynułasia ŭ roli druhahodnikaŭ. Ciapier joj davodzicca čytać na zadniaj parcie ananimnuju paemu «Zianon‑chop».
Pryščapić svabodu zvonku ci pryvučyć da jaje niamožna. Samy trahičny ŭrok, jaki demanstruje hetuju aksijomu — Irak. Bolš blizki da nas, choć i mienš trahičny prykład — Biełaruś u siaredzinie 90‑ch h. minułaha stahodździa.
Da našaj svabody, jak i da svabody inšych narodaŭ, niama spravy vialikim dziaržavam. Asabliva Rasii, jakuju častka apazycyi doŭha razhladała ŭ jakaści prykładu demakratyi. Niadaŭna Rasija jak vialikaja dziaržava zablakavała razam z Kitajem razhlad sytuacyi z pravami čałavieka ŭ Mjanmie (kolišniaj Birmie) na Radzie biaśpieki AAN. Arhument — stanovišča ŭ Mjanmie nie parušaje heapalityčnaj stabilnaści ŭ Paŭdniova‑Ŭschodniaj Azii.
Pierad hetym rasiejskaja delehacyja ŭ Radzie biaśpieki z abureńniem admoviłasia abmiarkoŭvać prapanovu ZŠA razhledzieć pytańnie z pravami čałavieka ŭ Biełarusi. I chacia Biełaruś paźniej prademanstravała svaju rolu ŭ stabilnaści na eŭrapiejskim kantynencie, kali spyniła tranzyt rasiejskaj nafty, Eŭraźviaz zasiarodziŭ uvahu na adkaznaści Maskvy za enerhietyčnuju biaśpieku, a zusim nie na «apošnim dyktatarskim režymie» i jaho viaźniach.
A ciapier, kali Zachad — dakładniej, častka eŭrapiejskich palitykaŭ, napałochanych biełaruska‑rasiejskaj enerhietyčnaj vajnoj, rašyŭsia pravieryć, ci nia možna ab čymści damovicca ź lideram Biełarusi, biełaruskaja apazycyja abvinavačvaje Eŭropu ŭ adsutnaści ćviorda vyznačanaj pazycyi što da Łukašenkavaha režymu.
A ŭ demakratyčnych siłaŭ Biełarusi siońnia jość takaja pazycyja? U samych roznych pytańniach?
Kali navat kiraŭnik dziaržavy pa‑inšamu ŭžo zahavaryŭ pra biełaruskuju movu (maŭlaŭ, toj nie biełarus, chto jaje nia viedaje) apazycyja ŭparta praciahvaje źviartacca da svajho narodu pa‑rasiejsku. Spasyłajučysia na toje, što jnakš jaje nie zrazumiejuć. A moža, varta pasprabavać, pačaŭšy ź siabie, pakul jašče nia pozna? Niaŭžo treba čakać jašče bolš spryjalnych umovaŭ? I što ličyć dastatkova spryjalnym dla apazycyi — paŭnamaštabnuju vajnu z Rasiejaj, pałacavy pieravarot, śmierć dyktatara ad vypadkovaj chvaroby?
Možna narakać na histaryčnyja abstaviny, na specsłužby, na narod, jaki nie ŭśviadomiŭ siabie nacyjaj, na rabskuju psychalohiju, na nadvorje. Iznoŭ Łukašenku šancuje — ciopłaja zima, nichto, bač, nia źmierz pakul. Dyj suśvietnyja ceny na naftu j haz, vidać, u bližejšy čas buduć padać. Praŭda, dobra heta ci drenna, i jakim čynam heta adabjecca na biełaruskaj ekanomicy — nichto tołkam nia viedaje.
Pryroda, jak i historyja, majuć kruty noraŭ. I naŭrad ci ŭ repertuary hetych «režyseraŭ» pieravažajuć mjuzykły z «chepi endam». Chutčej za ŭsio, u pjesie, udzielnikami jakoj my ŭsie, pavodle Šekśpira, źjaŭlajemsia, finał jašče nie napisany. My navat nia viedajem, jaki budzie nastupny akt dramy. Ale vidavočna, što antrakt pamiž dziejańniami zaciahnuŭsia.
