Rasieja — Čačenija: ni šlubu, ni razvodu
Ciapierašniaja tupikovaja sytuacyja na rasiejska-čačenskich pieramovach šmat u čym vyznačajecca historyjaj składanych uzajemadačynieńniaŭ Rasiei i Čačenii na praciahu apošnich užo amal što troch stahodździaŭ.
Čačenija ŭvajšła ŭ skład Rasiejskaj imperyi nie dabraachvotna, a ŭ vyniku doŭhaha pracesu skareńnia čačencaŭ, jakija adčajna supraciŭlalisia. U saviecki čas, pačynajučy z kanca 20-ch, kali Stalin raspačaŭ hvałtoŭnuju kalektyvizacyju i zabaraniŭ šaryjackija sudy na Paŭnočnym Kaŭkazie, jakija dziejničali ŭ ramkach miascovaha samakiravańnia, na histaryčnaj terytoryi Čačenii paśladoŭna ŭzharajecca šerah uzbrojenych paŭstańniaŭ, apošniaje ź jakich było zadušanaje tolki pad čas Druhoj suśvietnaj vajny.
Stalin nie daviaraŭ čačencam. Zdajecca, tolki savieckija niemcy, čačency i ichnija rodnyja braty inhušy byli vyzvalenyja ad abaviazkovaha pryzyvu va ŭzbrojenyja siły ŭ hady vajny. Mnohija čačency vajavali na froncie i zmahalisia z ułaścivym im hieraizmam, ale heta byli dabraachvotniki.
U kancy lutaha 1944 Stalin zrabiŭ sprobu ścierci Čačeniju z mapy historyi i vysłaŭ čačencaŭ i inhušoŭ u Kazachstan i Kirhiziju. Ssyłka praciahvałasia 13 hadoŭ, ale, jak heta časta byvaje, ciažki dośvied vyžyvańnia tolki zahartavaŭ nacyju i zrabiŭ jaje bolš tryvałaj.
U 1957 hodzie Chruščoŭ dazvoliŭ čačencam i inhušam viarnucca na radzimu, była adrodžanaja Čačena-Inhuskaja Aŭtanomnaja Respublika. Adnak u prychavanych formach dyskryminacyja čačencaŭ i inhušoŭ praciahvałasia až da samaha pačatku pierabudovy. Pry Harbačovie raspačaŭsia imklivy padjom nacyjanalnaj čačenskaj samaśviadomaści. U červieni 1989 hodu (upieršyniu paśla 1957-ha) čačeniec (Doku Zaŭhajeŭ) byŭ abrany pieršym sakratarom Čačena-Inhuskaha abkamu KPSS. U kancy listapada 1990 čačenski nacyjanalny ruch aformiŭsia ŭ Čačenski Nacyjanalny Kanhres. Na svaim pieršym źjeździe (23-25 listapada 1990) Kanhres pryniaŭ deklaracyju pra suverenitet Čačenskaj Respubliki Nochčy-Čo. U červieni 1991 ČNK pieratvaryŭsia ŭ Ahulnanacyjanalny Kanhres Čačenskaha Narodu (AKČN).
Pad čas žnivieńskaha putču 1991 AKČN na čale ź jahonym lideram Džacharam Dudajevym rašuča padtrymaŭ prezydenta Jelcyna. 6 vieraśnia 1991 hodu prychilniki čačenskaj niezaležnaści razahnali Viarchoŭny Saviet Čačena-Inhuskaj Respubliki. Paźniej hety dzień budzie abvieščany Dniom Niezaležnaści Čačenii.
27 kastryčnika 1991 AKČN pravioŭ na terytoryi Čačenii pieršyja vybary čačenskaha parlamentu i prezydenta, a 1 listapada 1991 usienarodna abrany prezydent Džachar Dudajeŭ u adnabakovym paradku abviaściŭ niezaležnaść Čačenii ad Rasiei.
Raspad Savieckaha Sajuzu adbyvaŭsia paralelna sa źmienami ŭ Čačenii. Ciapierašniaja Rasieja, u adroźnieńnie ad SSSR, ujaŭlaje ź siabie ŭ značnaj stupieni monaetničnuju dziaržavu, dzie etničnyja rasiejcy, a nia prosta rasiejskamoŭnaje nasielnictva, składajuć pieravažnuju bolšaść nasielnictva — bolš za 80%.
Pačatak 90-ch hadoŭ — važnaje pierakryžavańnie historyi. Na praciahu troch hadoŭ da pačatku rasiejska-čačenskaj vajny vialikaja Rasieja i maleńkaja Čačenija faktyčna raźvivalisia ŭ niezaležnych palityčnych prastorach. U Rasiei išło pastupovaje farmavańnie Rasiejskaj nacyjanalnaj dziaržavy, u Čačenii ŭpieršyniu za ŭsiu jejnuju historyju ŭźnikła čačenskaja nacyjanalnaja dziaržava. Mnohija čačency stali viartacca na svaju histaryčnuju radzimu.
Da momantu pačatku vajny (11 śniežnia 1994) skłalisia dźvie roznyja nacyjanalnyja samaśviadomaści — rasiejskaja i čačenskaja. Choć de-jure Čačenija praciahvała ličycca častkaj Rasiei, faktyčna čačency ŭvažali siabie asobnaj nacyjaj sa svajoj ułasnaj dziaržavaj. Uvarvańnie rasiejskich vojskaŭ u śniežni 1994 jany ŭspryniali jak ahresiju i novuju sprobu (jak i ŭ 1944) «kančatkovaha rašeńnia» čačenskaj prablemy.
Niahledziačy na pieravažnuju vajskovuju moc, vajna stałasia niečakana ciažkaj dla rasiejskich vojskaŭ. Dastatkova pryhadać, što bitva za Hrozny praciahvałasia amal try miesiacy. Rasiejski vajskovy pryhniot źmianiaŭsia sprobami vieści mirnyja pieramovy, ale pastupova sam kanflikt stanovicca ŭsio bolš zabłytanym i ciažkim dla raźviazańnia. Vidavočna, što ŭ sučasnym śviecie dziejničaje niepisanaje praviła: etničnyja kanflikty nielha raźviazać siłaj.
Padpisańnie ŭ žniŭni 1996 h. Chasaŭjurtaŭskich pahadnieńniaŭ adkryła šlach da narmalizacyi rasiejska-čačenskich dačynieńniaŭ.
U kancy studzienia 1997 hodu ŭ Čačenii byŭ abrany novy prezydent — Asłan Maschadaŭ. Jon byŭ faktyčnym kiraŭnikom čačenskaha supracivu ŭ hady vajny i ŭ toj ža čas maje reputacyju pamiarkoŭnaha i razumnaha čałavieka.
Paśla abrańnia prezydentam Maschadava viasnoj minułaha hodu pieramoŭny praces raźvivaŭsia davoli intensiŭna. Byli padpisanyja ŭ traŭni «Damova pra mir i pryncypy dačynieńniaŭ pamiž Rasiejskaj Federacyjaj i Čačenskaj Respublikaj Ičkieryja» i mižbankaŭskaje pahadnieńnie. U adpaviednaści z damovaju abodva baki vyrašyli «nazaŭždy admovicca ad užyvańnia siły pry raźviazvańni jakich zaŭhodna sprečnych pytańniaŭ». Mižbankaŭskaje pahadnieńnie faktyčna razhladaje Čačeniju ŭ jakaści niezaležnaj dziaržavy. Jano vielmi padobnaje da pahadnieńnia pamiž ZŠA i Panamaj, u adpaviednaści ź jakim apošniaja atrymlivaje ad ZŠA peŭnuju kolkaść dalaraŭ dla abaračeńnia ŭ miežach krainy.
Niahledziačy na ŭsio heta, poŭnamaštabnaja damova, jakaja rehuluje palityčnyja ŭzajemadačynieńni Rasiei i Čačenii, tak dahetul i nie padpisanaja. Uletku i asabliva ŭvosieni minułaha hodu pieramoŭny praces zajšoŭ u tupik. Adstaŭka namieśnika sakratara Rady Biaśpieki Rasiei Barysa Bierazoŭskaha stała samym vidavočnym śviedčańniem taho, što peŭnyja siły žadajuć zatrymać mirny praces.
Bačna, što ŭzajemnyja dačynieńni Rasiei i Čačenii, rasiejcaŭ i čačencaŭ siońnia razburanyja, i ničym, akramia razvodu, ich nia vypravić. Raźlublenyja supruhi razvodziacca, ale j nacyi, jakija nie parazumielisia, peŭna, taksama musiać dziejničać takim samym čynam. Praces skasavańnia šlubu i ŭ pryvatnym žyćci niaprostaja sprava, što ž kazać pra ŭstalavańnie novych dačynieńniaŭ pamiž nacyjami.
Na moj pohlad, razumny kampramis usio jašče mahčymy. Mnohaje zaležyć ad surjoznaha i ščyraha imknieńnia Rasiei adradzić razburanuju ekanomiku Čačenii. Na žal, pakul hetaha nia bačna. Biaskoncyja zaklinańni rasiejskich kiraŭnikoŭ pra toje, što Čačenija — subjekt federacyi, nie adpaviadajuć rečaisnaści. Akramia taho, heta nie sadziejničaje vychadu z sytuacyi ŭsio bolšaha palityčnaha j ekanamičnaha kryzysu na Paŭnočnym Kaŭkazie. Naadvarot, sytuacyja stanovicca bolš zabłytanaj i niepradkazalnaj. Adnak čas užo zrazumieć, što vajennaje raźviazvańnie čačenskaj prablemy paprostu niemahčymaje. Mirnyja ž metady na prykładzie čechaŭ i słavakaŭ albo referendumu ŭ Kvebeku chutčej prynosiać stanoŭčyja vyniki.
Michaił Roščyn, Maskva
