Кім Хадзееў
Дарагія суайчыньнікі! 5 верасьня 2001 г. на 72-м годзе жыцьця ад раку лёгкага памёр беларускі мысьляр, філёзаф, культуроляг, пісьменьнік Кім Хадзееў.
І пэдагог — вось гэта і было галоўным. Пры тым, што ён толькі аднойчы прачытаў курс лекцыяў на факультэце, якім кіраваў яго сябар рэжысэр Уладзімер Рудаў. Прачытаў дзеля прыязьні. Каб гэта зрабіць, ён дзеля прыязьні адпрацаваў у бібліятэках больш за год. А было яму тады 67.
Кім пражыў надзіва годнае жыцьцё. Упершыню ён сеў у турму 19-гадовым студэнтам БДУ, у 1948 г. — за адкрыты заклік да забойства Сталіна з унівэрсытэцкае трыбуны. Потым — у 1962 г., у адлігу: яго ненавідзелі і баяліся ўлады ўсіх калібраў і масьцей. Сам ён не баяўся нікога і нічога, акрамя сьлепаты і страты сяброў — у асноўным моладзі, якую ўмеў любіць і разумець. А любіць жа таксама трэба ўмець. Некалі яго спыталі: што такое любоў? І ён адказаў: увага.
Зь сярэдзіны 50-х Кім быў цэнтрам інтэлектуальнага жыцьця Менску. Яго ведалі і паважалі паэты, пісьменьнікі, мастакі, скульптары, шмат хто зь іх учашчаў да яго па рады. Кімавы ідэі, заўвагі, нават сны расьцярушаныя па мностве іхных спэктакляў і кніг. Зь ягонага таленту напоўніцу карысталіся і вучоныя мужы: ня маючы магчымасьці зрабіць кар’еру, Кім зарабляў на жыцьцё пісаньнем дысэртацыяў. За сваё жыцьцё ён напісаў 52 дысэртацыі на 17 тэмаў — ад мэдыцыны да юрыспрудэнцыі — і распрацаваў тэксты праектаў некалькіх беларускіх і расейскіх дзяржаўных праграмаў. Праз пасярэднікаў да яго па дапамогу зьвярталіся нават уладцы, карыстаючыся зь яго розуму, фантастычнае эрудыцыі, неверагоднае працаздольнасьці і таленту. У многім з-за гэтага Кім не пасьпеў дапісаць тое галоўнае, што сам лічыў справаю свайго жыцьця: філязофскую тэорыю дваічнасьці (настрэчнасьці, як ён называў яе апошнім часам) і раман-казку, над якімі працаваў дзясяткі гадоў. Мы ня пішам, што ён геній, проста таму, што Кім ненавідзеў гэтае слова ў дачыненьні да сябе.
Але веліч Кімава ня ў гэтым. Дзівоснаю была атмасфэра яго дробнае кватэркі на Кісялёва, падобнае ці то да бамжатніка, ці то да кнігасховішча. Гэта было месца паломніцтва, прахадны двор, дзе штодня тоўпілася па дзясятку чалавек — ад студэнтаў-гуманітараў да паважных рэжысэраў і дзяржаўных дзеячаў. Кожны шукаў і знаходзіў тут увагу і цікавасьць да свае асобы — на жаль, ніхто з нас не запешчаны ўвагаю. Кім быў унікальным суразмоўцам. Пра кожнага чалавека яму было цікава абсалютна ўсё. Ён надзвычай уважліва, як земскі лекар, выслухоўваў кожнага, хто прыходзіў, пры гэтым патрабуючы зьвяртацца да сябе на ты незалежна ад узросту. Ён у кожным знаходзіў нешта цікавае для сябе і — галоўнае — для самога гэтага чалавека. Бо няма ў сьвеце істоты больш няўпэўненай і кволай, як чалавек. Асабліва юны.
Раўнадушным Кім не пакідаў нікога. І да яго ішлі і ішлі, і плацілі — хто ўдзячнасьцю і любоўю, хто даносамі і агудаю. Кім ня быў добрым дзядулькам — як той казаў, ні божа мой, — але ён умеў дараваць. Хоць у яго была свая градацыя выгнаньняў. “Прэч!” — азначала незадаволенасьць мэтра: трэба было перачакаць, пакуль ён астыне, а потым паскрэбсьціся ў дзьверы, і то лепей зь нейкаю праблемай — Кім адразу кідаўся на дапамогу, забываючыся аб сварцы. “Прэч адгэтуль на...!” — было страшна, але ўсё ж не безнадзейна. А вось “вон на... з раскладушкаю!” — гэта быў канец.
Праўда, апошняя фраза прызначалася толькі найніжэйшым зь нізкіх. Мерка нізасьці была Кімава: у 1962 г. ён нават не пакрыўдзіўся на чалавека, з-за якога на два гады трапіў у турэмную псіхушку ў “Крастах” (дарэчы, гэты час ён успамінаў з асалодай: “Якая там была бібліятэка!”), але больш ніколі не пускаў у дом чалавека, які пабіў сабаку.
Кім страшна любіў расказваць. Ён ведаў і памятаў рэчы, якіх ня ведаў і ня памятаў ніхто. Ён часта і падоўгу жыў у Маскве, ведаў маскоўскую эліту, і там яго ведалі і цанілі. Сябраваў зь Ю.Кімам і Л.Аньнінскім. А зь сім-тым з славутых ён сядзеў — з Айхэнвальдам, Уліціным, Асарканам. Зь ляўрэатам Нобэлеўскай прэміі Жарэсам Алфёравым Кім вучыўся ў адной клясе 42-й менскай школы, што на Камсамольскай. Ведаў Акуджаву і Высоцкага. На адным зь яго дзён народзінаў сьпяваў Галіч. Ён любіў Маскву, а больш за ўсе гарады сьвету — Тбілісі. Пры гэтым ня мог вывучыць дарогі да сяброў тут, у Менску. Аднойчы хам-таксіст выкінуў яго, ужо амаль 70-гадовага, непадалёк ад дому сяброў у бандзюжным Заводзкім раёне, і ён шукаў гэты дом уначы дзьве гадзіны. Знайшоўшы, весела распавядаў пра тое, як па дарозе на той жа начной вуліцы яго абрабаваў нейкі малады нягоднік. А потым яшчэ тры гадзіны камэнтаваў ліставаньне Астаф’ева з Эйдэльманам.
Мала хто так тонка цаніў беларускую паэзію, як Кім, пры тым, што сам ён гаварыў толькі па-расейску. А адкрыўшы новы талент, сьпяшаўся дзяліцца радасьцю з усімі. Адна зь лічаных яго апублікаваных працаў (супольная з Г.Трэстманам) прысьвечаная аналізу расейскіх перакладаў беларускай паэзіі.
Ён умеў запаліць у чалавеку іскру божую. Умеў і лічыў гэта галоўнай сваёю справаю — важнейшаю нават, чым Дваічнасьць і Казка. У апошнія гады, гады хваробы (на якую ён пляваць хацеў: мабыць, таму і патрапіў пражыць з ракам лёгкага і кучай спадарожных хваробаў тры гады — неверагодны кавалак часу!), ён, вымушаны скараціць кантакты, адмовіцца ад паходаў у тэатры і на канцэрты, на якія быў вялікі аматар, казаў: “Я — бібліятэка без чытачоў”. А яшчэ ён называў сябе сапсаваным гучнамоўцам і звар’яцелаю Брытанскаю энцыкляпэдыяй. Колькіх ён заразіў жаданьнем творчасьці! Колькі таленавітых людзей атрымалі ад Кіма — не, не ўрачыстае блаславеньне — рэальную падтрымку. Сапраўдную, штодзённую, адказную. Колькі часу і сілаў ён траціў на нас, сваіх сяброў! І як ён радаваўся новым талентам!
Так, шмат клічнікаў. Але такі ўжо ён быў чалавек — клічны. І галоўнае — ён заўсёды быў. І насуперак усім законам і падставам, насуперак ягоным страшным дыягназам, найстрашнейшым зь якіх для яго была сьлепата, чамусьці наіўна верылася: ён заўсёды будзе.
Пры відочным беспарадку ў доме і ў адзеньні Кімава багемнасьць — ілюзія. Ён быў фантастычна дакладны, пунктуальны, ніколі нічога не забываўся. Ён памятаў, дзе ляжыць кожная з сотняў ягоных кніг (зрэшты, можа і ня сотняў: ён ахвотна і шчодра дарыў іх сябрам), памятаў усе дні нараджэньня і ніколі не забываўся павіншаваць. Ён дапамог уладкаваць лёсы і вырашыць праблемы сотням людзей, карыстаючыся шырачэзным колам сваіх знаёмых — ад міністраў і рэжысэраў да трымальнікаў беларускага “абшчака”. Ён працаваў да апошняй хвіліны — банальная фраза, але праўда ўвогуле мае ўласьцівасьць быць банальнай. І памёр пасьля філязофскае спрэчкі. Яму хацелася памерці на карнавале ў Баі, але савецкай мяжы Кім ніколі не пераяжджаў. За савецкім часам яму прапаноўвалі катэдру саветалёгіі ў адным з амэрыканскіх унівэрсытэтаў. Але Кім не ўяўляў сябе ў эміграцыі. “Хутчэй я буду жыць на чацьвертым блёку рэактару”, — грукаў ён кіем, хадзіць безь якога ня мог ужо шмат гадоў. І жыў. І заўсёды на чацьвёртым, нават калі ні пра які Чарнобыль і гаворкі не было. І да чаго ж весела жыў!
Гледзячы на яго ў труне, сябар і вучань Кіма, ізраільскі паэт Грыгорый Трэстман сказаў, што ў Кіма — лоб Сакрата. І гэтае параўнаньне не выпадковае. У Менску другое паловы XX ст. Кім быў тым жа, што і Сакрат у старадаўніх Атэнах. Вакол абодвух зьбіралася моладзь. Абодва былі філёзафамі. Абодва вялі недазволеныя гутаркі. Абодва любілі гэта больш за ўсё на сьвеце. Абодва пагарджалі побытам. Абодва мелі адданых (і здрадных) вучняў: шмат хто з гэтых вучняў стаў знакамітым — спаміж як першых, так і другіх. І Сакрата, і Кіма ненавідзелі ўлады.
Ён быў буйны ў спрэчцы — і гранічна далікатны зь любімымі альбо безабароннымі. Ён быў гранічна вітальны (яго слова!), шчодры, шумны — і надзіва ўмеў слухаць. У лепшыя часы вакол яго — забароненага, дысыдэнтуючага — круціліся гурмы народу, і пры гэтым ніводзін зь яго сяброў (сьведчым з уласнага досьведу) не адчуў, што яго занядбалі, забыўшыся пра яго ў натоўпе.
Ён ня ўмеў уключыць тэлевізар і зварыць яйка. Якое там — цьвік у сьцяну ўбіць! Каля году ён жывіўся адною згушчонкаю: і смачна, і ніякага клопату, і не адцягвае ні ад гутаркі, ні ад працы (пасьля чаго Кім выявіўся адзіным чалавекам у Менску, які ў мірны час перахварэў на цынгу). Ён пытаўся ў сяброў: “Не разумею, адкуль вы даведваецеся, што чайнік закіпае?”. Ён бясконца і беспасьпяхова змагаўся са сваім мунштуком, які вечна губляў — часам сябры знаходзілі прапажу моцна заціснутай у Кімавай руцэ. Мабыць, гэты мунштук — адзіны, хто хоць зрэдчасу здабываў над Кімам перамогу. Ён страшна любіў чырвоны колер, і доўгія гады за парадны гарнітур яму служыў пунсовы лыжны строй з чырвоным барэтам.
Кім памёр лёгка. І гэта неверагодна: век, дыягназы, сем гадоў турмы і два інфаркты за плячыма! Памёр пасьля захопнае спрэчкі з блізкім сябрам. І гэта прыгожа — ня горш за карнавал у Баі! У апошнія гады пры Кіму заставалася ня надта шмат сяброў: усе мы страшна дзелавыя людзі, праўда? Але тыя, хто застаўся, будуць жыць побач зь ім. Іх вершы будзе правіць яго рука — праз памяць. Яго ідэі, почасту так і не запісаныя — ён раскідаўся імі, як фаервэрк іскрамі, — працягнуць жыцьцё ў напісаным іншымі. Яго ўменьне працаваць, яго адвага — які там рак, якая там турма, якая там старасьць і сьмерць! — галоўнае заставацца сабой. Дай Бог кожнаму такую сьмерць. Дай хоць аднаму зь мільёну такое жыцьцё. Тады жыцьцё шмат каго мецьме хоць невялікі шанец стацца сапраўдным.
Сябры
