 |
Jaho viedali navat kryminalniki i łajalisia, kali ich zabirali ŭ milicyju: «aparteid niejki». Mała kamu, adnak, było viadoma, što ŭ samoj PAR aparteid źviazvajuć z narodam, jaki zdaŭna nazyvali «burami».
Chto takija bury? Što takoje aparteid? Jaki siońnia los hetaha narodu?
Svaim dniom naradžeńnia bury (hety nazoŭ jany ličać abraźlivym) nazyvajuć 4 krasavika 1652 h. U hety dzień halandzkaja ost‑indzkaja kampanija zakłała horad, siońnia viadomy jak Kiejptaŭn, a tady nazyvaŭsia «Kapštad». Abodva nazovy pierakładajucca jak «pasielišča na mysie». Pieršymi kalanistami stali vychadcy ź Flandryi, siońniašniaj Belhii. Da ich paśla dadalisia francuskija huhienoty i niemcy. Žančyn siarod kalanistaŭ było mała. Za žonak jany brali dačok tubylcaŭ, niavolnic ź Javy i Zachodniaj Afryki, jakich pryvoziła kampanija. Tak farmavaŭsia narod, jaki ź ciaham času pačaŭ nazyvać siabie «afrykanerami», a astatni śviet — «burami». Pastupova i mova ich pačała ŭsio bolš adroźnivacca ad halandzkaj. Siońnia jana nosić nazvu «afrykaans».
Pavarotnym u historyi buraŭ stała źjaŭleńnie na kantynencie anhličanaŭ. U 1806 h. Brytanija aneksavała Kapštad. Bolšaja častka buraŭ nie pryznała novaj ułady i nakiravałasia ŭhłyb Afryki. Tam, na ziemlach, advajavanych u tubylcaŭ, bury zasnavali svaje respubliki — Transvaal i Aranžavaja Svabodnaja Dziaržava. Anhličanie, adnak, nie pakidali buraŭ u spakoi. Tym bolš što na terytoryi ich respublik znachodzili ŭsio bolš zołata i ałmazaŭ. Heta ŭrešcie i pryviało da viadomaj anhła‑burskaj vajny (1898—1902). Uvieś śviet spačuvaŭ tady maleńkaj burskaj nacyi. Z roznych krain jechali im na pomač dobraachvotniki. Pryčym u Rasiejskaj imperyi bolšaść takich dobraachvotnikaŭ, jak adznačaŭ tahačasny druk, była z zachodnich huberniaŭ, u tym liku ź Vilenskaj. Pamiać pra heta žyła doŭha. Arkadź Kulašoŭ pisaŭ pra svajo žadańnie nieści svabodu «dalokim, dalokim buram».
Usio heta mała ŭpłyvała na padziei. U 1911 hodzie anhličanie abjadnali burskija respubliki z svaimi kalonijami ŭ novy daminijon — Paŭdniovaafrykanski Źviaz. Bury, adnak, nie mirylisia z parazaj.
U 1913 hodzie bury ŭtvaryli nacyjanalistyčnuju partyju. Nacyjanalisty damahalisia bolš samastojnaj mižnarodnaj palityki i dziaržaŭnaha statusu movy afrykaans. Adna z hałoŭnych prablem była ŭ tym, što šmat chto z buraŭ ličyŭ svaju movu niekulturnaj, «kuchonnaj»… Tym nia mienš, u 1925 afrykaans robicca dziaržaŭnaj movaj naroŭni z anhielskaj.
U supraćstajańni Brytanii burskija nacyjanalisty paśladoŭna rabili staŭku na kajzera, savieckuju Rasieju, Hitlera. Byŭ zaklučany tajemny chaŭrus Treciaha rajchu i paŭdniovaafrykanskaj nacyjanalistyčnaj partyi. Paraza chaŭruśnika ŭ vajnie nie pieraškodziła nacyjanalistam pryjści da ŭłady ŭ 1948 h. Ad hetaha biare pačatak peryjad aparteidu.
Aparteid litaralna aznačaje «raździelnaje isnavańnie». Nasielnictva padzialałasia na čatyry hrupy: biełyja, kalarovyja, azijaty, čornyja. Kožnaja z hetych hrup mieła svaju terytoryju pražyvańnia, systemu adukacyi, apłaty…
Aparteid mieŭ peŭnaje padabienstva z nacyjanalnaj palitykaj, jakaja pravodziłasia ŭ Savieckim Sajuzie. Unutry PAR isnavali svaje sajuznyja respubliki — chomulendy (terytoryi, adviedzienyja pad pražyvańnie taho ci inšaha etnasu). Hetyja ŭtvareńni vydavalisia Pretoryjaj za całkam samastojnyja dziaržavy. Adnak administracyi i miežy hetych dziaržaŭ vyznačalisia vyklučna centram. Ułady pravodzili tradycyjnyja śviaty, abviaščali pra šanavańnie nacyjanalnych moŭ i zvyčajaŭ karennaha nasielnictva i adnačasova žorstka dušyli sproby palityčnaha samavyznačeńnia tubylcaŭ.
Bury zajmali siarod biełych asablivaje stanovišča. Ź ich u asnoŭnym składaŭsia ŭrad i palicyja. Tamu i režym aparteidu asacyjavaŭsia ź imi. Mienavita na buraŭ była nakiravanaja nianaviść čornych. Viadomyja chvalavańni ŭ Saŭeta byli vyklikanyja niežadańniem čornych školnikaŭ vyvučać afrykaans.
Doŭhi čas zdavałasia, što taki stan nazaŭždy. PAR ličyłasia adnym z hałoŭnych apiryščaŭ antykamunizmu ŭ śviecie, što zabiaśpiečvała joj padtrymku Zachadu. Z prychodam da ŭłady Michaiła Harbačova stanovišča pačało mianiacca . Pryvid kamunistyčnaj pahrozy pačaŭ źnikać.
Jašče raniej Pretoryja straciła svaich chaŭruśnikaŭ u Afrycy — Radeziju i Partuhalskuju imperyju. Sproby ŭtrymać uładu, a taksama ŭstalavać u susiednich krainach siabroŭskija da siabie režymy kaštavali niejmaviernych čałaviečych i materyjalnych zatrataŭ. Urešcie nacyjanalisty vymušanyja byli pajści na reformy i pryznać čornuju apazycyju. U 1994 h. Nacyjanalistyčnaja partyja prajhrała vybary Afrykanskamu nacyjanalnamu kanhresu Nelsana Mandeły. Z taho času staromu režymu pryjšoŭ kaniec.
Byłyja burskija respubliki byli likvidavanyja i padzielenyja na pravincyi. Mova afrykaans pastupova pačała vyciskacca z užytku movami bantu. Ciapier u PAR movy ŭsich etnasaŭ ličacca dziaržaŭnymi, a ŭsiaho hetych moŭ adzinaccać. U minułym hodzie Pretoryja, nazvanaja ŭ honar adnaho z pravadyroŭ buraŭ, była pieranazvanaja ŭ Tsvane.
Mandeła ličyŭsia symbalem rasavaha prymireńnia. Siońniašni prezydent Taba Mbeki maje reputacyju kiraŭnika karumpavanaha. U krainie rezka ŭzmacnilisia napady na biełych. Bury, adnak, ćviorda namieranyja nia tolki vyžyć, ale i stvaryć svaju dziaržavu nanoŭ. Dziela hetaha jany pačynajuć źbiracca na terytoryi, jakuju nazyvajuć «Aranžyja». Bury paraŭnoŭvajuć heta ź «vialikim trekam» — sychodam prodkaŭ ad anhličan u XIX stahodździ. Ich naščadki chočuć paŭtaryć toje samaje ŭ adnosinach da čornych. Što ž, bury zdaŭna słavilisia svajoj upartaściu.
***
Najbolš viadomyja bury
Paŭl Kruhier — prezydent Transvaalu, hieroj anhła‑ burskaj vajny.
Jan Smets — premjer‑ministar Paŭdniovaafrykanskaha Źviazu, adzin z raspracoŭščykaŭ pryncypaŭ AAN, zasnavalnik filazofskaha nakirunku «chalizm».
Barnard Kryścijan — chirurh, jaki zrabiŭ pieršuju ŭ śviecie pierasadku serca.
Džozef Kutzeje — piśmieńnik, laŭreat Nobeleŭskaj premii. Jahonuju nobeleŭskuju lekcyju drukavała «Naša Niva».
Atoła Fuhard — dramaturh. U mienskim «Alternatyŭnym teatry» išła jaho pjesa «Tut žyvuć ludzi».
