Kab zrazumieć značnaść raboty navukoŭcaŭ, treba viedać nastupnaje. Ludzi razmaŭlajuć adzin z adnym pry dapamozie hukaŭ, a inšyja pradstaŭniki žyvoj pryrody — kamu jak zručniej. Nasiakomyja dasyłajuć adzin adnamu sihnały pry dapamozie pachaŭ, kožny ź jakich maje peŭnaje značeńnie dla asobinaŭ adnaho vidu. Rečyvy, jakija vydzialajucca ŭ navakolnaje asiarodździe i majuć toje ci inšaje adcieńnie pachu, nazyvajuć fieramonami. Kali viedać ich chimičnuju formułu i pasprabavać stvaryć u łabaratornych umovach, to paśla raspaŭsiudžvańnia ŭ atmaśfieru možna faktyčna ŭziać žyvy arhanizm pad kantrol.
Darečy, fieramony vypracoŭvaje kožnaja žyvaja istota, i čałaviek nie vyklučeńnie. My vykarystoŭvajem ich, i taksama dla «hulni» z inšymi. Rečyvy hetyja dziejničajuć na instynktyŭnym uzroŭni, zmahacca z ich «zahadami» składana. U apošnija hady aktyŭna handlujuć tak zvanymi «parfumami kachańnia». Kali pierad vychadam z domu vypuscić niekalki pachučych kroplaŭ na adzieńnie, to mahčyma navat ź pieršaha pozirku znajsci kluč da serca ŭpadabanaj asoby. Fieramony, jakija znachodziacca ŭ fłakonie, jak abiacajuć vytvorcy, svaim pacham pryciahvajuć žančyn abo mužčyn. «Tolki adčuŭšy ich vodar, mužčyna adrazu ž zachoča kachańnia mienavita z vami», — takija słovy źmiaščajucca na adnoj nievialikaj jomistasci sa śpiecyjalnymi «žanočymi» duchami. Ale heta pa čutkach. Nie viedaju, jak heta adbyvajecca ź ludźmi na praktycy (adzin znajomy kazaŭ, što kali trapiš nie na raspaŭsiudžanyja padrobki, a na sapraŭdnyja «duchi zapału», to ciesnaje znajomstva z žančynaj zabiaśpiečana), a voś na nasiakomych fieramony dziejničajuć biezdakorna. Prynamsi, naviedaŭšy dniami lashas Maładziečanskaha rajona, karespandent haziety pierakanaŭsia, što z pryrodaj nie paspračaješsia, a vučonyja našy ŭ svaich raspracoŭkach ničym nie sastupajuć zamiežnym kaleham.
Na lasnym masivie, u śpiecyjalna raźviešanych na halinkach dreŭ płastykavych pastkach lažali trapiŭšyja tudy škodniki lasoŭ — šaŭkaprady. Usie vyklučna mužčynskaha połu. Jany lacieli na pryzyŭny pach samak svajho vidu, ale zamiest sustrečy z imi trapili ŭ pastku. Dy i, ščyra kažučy, toje, što šaŭkaprady pryniali za sihnał dla znajomstva, było nie što inšaje, jak pach sintezavanaha ŭ łabaratoryi chimfaka fieramonu.
…U 1962 hodzie ŭ paŭdniovych lashasach krainy vorah dreva — zvyčajny sasnovy pililščyk — paškodziŭ kala 500 tysiač hiektaraŭ lasnych nasadžeńniaŭ. Uborka suchastojaŭ paśla hetaha zaniała dziesiać hadoŭ. Kali dapuscić paškodžańnie dreva nasiakomymi, to na adnym hiektary buduć straty ŭ piać—siem kubamietraŭ draŭniny. U Narviehii ŭ vaśmidziesiatyja hady minułaha stahodździa paŭstała prablema ŭsychańnia dziesiaci miljonaŭ kubamietraŭ jałovych dreŭ, i adrazu ž pa ŭsioj krainie byli raźviešany 650 tysiač prymanak‑pastak ź fieramonami škodnikaŭ…
— Za dvanaccać apošnich hadoŭ pa Biełarusi prajšli vosiem zasuch, jakija zahubili lasnyja nasadženni. Viadoma, što paśla takoj pryrodnaj źjavy na drevy nakidvajucca nasiakomyja‑škodniki i zniščajuć ich. Na siońnia najbolš dziejsny srodak baraćby z kryłatymi vorahami — štučnyja fieramony, — raskazaŭ hałoŭny inžynier dziaržaŭnaj ustanovy pa abaronie i manitorynhu lesu «Biellesaabarona» Jakaŭ Marčanka. — Raniej my nabyvali rečyvy ŭ polskich, anhlijskich, rasijskich vytvorcaŭ, i košt byŭ davoli vysokim. Biełaruskija ž raspracoŭki ŭ dva—dva z pałovaj razy tańniejšyja za zamiežnyja anałahi.
U čym ža efiektyŭnaść štučnych fieramonaŭ? U našych lasach jany pačali vykarystoŭvacca z 1997 hoda i ŭžo stali adnoj z hałoŭnych formaŭ baraćby sa škodnikami dreŭ. Pry ich dapamozie ažyćciaŭlajecca i kantrol za kolkaściu nasiakomych‑škodnikaŭ, i niepasrednaje zniščeńnie. U raźviešanyja na drevach pastki, u siaredzinie jakich znachodziacca maleńkija humovyja kavałački, jakija ŭtrymlivajuć fieramonnyja rečyvy, źlatajucca vorahi dreŭ. U miescach patencyjalnaj ryzyki pastki raźmiaščajucca dla praviadzieńnia manitorynhu kolkasci škodnikaŭ u lesie. Kali ž krytyčnaja kropka pierasiahnuła miažu, i pahroza dla masivaŭ stała vidavočnaj, to ŭ śpiecyjalnym paradku pa ŭsim lesie raźmiarkoŭvajecca vialikaja kolkaść pastak, u jakija, niby na śviatło, źlatajucca i hinuć sotni nasiakomych.
Byvaje, što ŭčastki nasyčajuć fieramonami, jakija pryznačany tolki dla mužčynskich asobinaŭ. Kryłatyja kavalery miarkujuć, što laciać da siabrovak, a na spravie traplajuć u prazrysty kantejnier. Navat toj, chto nie trapiŭ, usio roŭna budzie dezaryjentavany i ŭžo nie zdolny adroznić sihnałaŭ naturalnych ad «vodaraŭ» sintetyčnych. U vyniku samki nasiakomych tak i nie dačakajucca svaich «kachanych». Jakaŭ Marčanka tak pierakanana tłumačyŭ, što ja nie strymaŭsia, i sam zasunuŭ nos u adnu z pastak. Moža, i na čałavieka jany dziejničajuć? Adnak ničoha nie adbyłosia.
— U zaležnasci ad vidu škodnika i metaŭ, my vykarystoŭvajem ad niekalkich fieramonnych pastak na adzin hiektar da adnoj na sto hiektaraŭ. Stvarajem taksama i śpiecyjalnyja łoŭčyja drevy, na jakija pryciahvajem, a potym zniščajem nasiakomych. Pach adčuvajecca škodnikami na adlehłasci da čatyroch kiłamietraŭ, — patłumačyŭ jon. — My achoplivajem takoj apracoŭkaj 460—600 tysiač hiektaraŭ lasnoj płoščy, zadziejničajem pry hetym piać—dziesiać tysiač dyśpiensieraŭ (heta krynica ŭtrymańnia i adzinka ŭliku fieramonaŭ).
Niezdarma karespandent haziety nie adčuŭ nijakaha pachu, dla hetaha jamu treba było naradzicca pa mienšaj miery šaŭkapradam. Biełaruskija fieramony, taksama jak i ich zamiežnyja anałahi, pavinny mieć virtuoznuju vybiralnaść dziejańnia. Lasnoje bahaćcie ŭjaŭlaje nie tolki ekanamičny resurs, ale dapamahaje padtrymlivać ekałahičny bałans navakolla. Ekasacyjalnaja rola lesu pryznana va ŭsim śviecie, i tamu navat jaho abarona ad chvarob i škodnikaŭ patrabuje vykarystańnia biaśpiečnych sposabaŭ i rečaŭ. Kompleksnaje ž užyvańnie fieramonaŭ dazvalaje skaračać płoščy avijacyjnych apracovak dreŭ na 35—40 pracentaŭ, i istotna pamianšaje zapatrabavanaść u vykarystanni insiektycydaŭ.
Padličana, što na adnu tysiaču rubloŭ vydatkaŭ ekanamičny efiekt ad vykarystańnia fieramonaŭ składaje try tysiačy prybytku. Napeŭna, dasiahnuty nizki košt fieramonaŭ pry adnolkavaj jakasci maje vyznačalnuju rolu va ŭnikalnasci biełaruskaj raspracoŭki. Zaraz prachodziać rehistracyjnyja ispyty fieramonnych preparataŭ dla baraćby z sasnovym šaŭkapradam, zvyčajnym i sasnovym pililščykam. A ŭvohule z 2000 hoda lasnaja haspadarka pačała pierachodzić na vykarystańnie impartazamiaščalnych fieramonaŭ. Paśla rehistracyi možna budzie śćviardžać ab biełaruskim…
— Noŭ‑chau? — spytali my ŭ viadučaha navukovaha supracoŭnika navukova‑daśledčaj łabaratoryi elemientaarhaničnaha sintezu Biełdziaržuniviersiteta, kandydata chimičnych navuk Tamary Prytyckaj.
— Tak, paśla rehistracyi novych raspracovak možna skazać, što heta — biełaruskaje noŭ‑chau.
— Jakija asablivasci raspracoŭki fieramonaŭ?
— Nieabchodna vyrablać rečyva dastatkova składanaha składu. Dla taho, kab zroblenaje rečyva pryvablivała nasiakomaje, sintetyčny fieramon pavinien być identyčny naturalnamu. Mietady, jakija isnujuć na siońnia, nie dazvalajuć atrymlivać fieramony za nievialikuju kolkaść technałahičnych pryjomaŭ, naadvarot, patrabujuć šmatstadyjnaha sintezu. Da taho ž, na kožnaj stadyi pravodzicca sieryja asobnych technałahičnych apieracyj, kab zabiaśpiečyć ačystku ad pabočnych rečyvaŭ. Usie dziejanni mohuć być vykanany tolki vysokakvalifikavanymi chimikami.
— Čym adroznivajecca raspracoŭka vašaj łabaratoryi?
— My aryjentavalisia na hałoŭnyja patrabavanni: nievysoki košt i dastupnaść usich zychodnych materyjałaŭ, skaračeńnie kolkasci ŭsich stadyj atrymańnia rečyva, vysoki kaniečny pradukt i samaje hałoŭnaje, maksimalnaja jaho čyscinia, jakaja nie adroznivała b rečyva ad naturalnaha fieramonu.
U našaj krainie ŭžo zarehistravany piać vidaŭ fieramonnych abaroncaŭ ad škodnych nasiakomych. Pradukcyja, jakaja prachodzić zaraz ispyty, uvachodzić u prajekt pad vialikaj nazvaj «Technałohija atrymańnia i ŭžyvańnia fieramonnych preparataŭ u intehravanaj sistemie abarony lesu ad niebiaśpiečnych entamaškodnikaŭ: sasnovaha šaŭkaprada, zvyčajnaha i ryžaha sasnovych pililščykaŭ», jaki zapłanavany Dziaržaŭnaj prahramaj inavacyjnaha razvićcia Respubliki Biełaruś na 2007—2010 hady.
