Čamu Rasieja Ŭładzimiera Pucina stała takoj vidavočna ahresiŭnaj dy nacyjanalistyčnaj? Piša Alaksandar Matyl.
Čamu Rasieja Ŭładzimiera Pucina stała takoj vidavočna ahresiŭnaj dy nacyjanalistyčnaj? Čamu jana viarnułasia da aŭtarytaryzmu, razam z tym paviarnuŭšysia suprać Zachadu? Pavodle adnoj pašyranaj versii, adkaznaść za hetu źmienu lažyć asabista na Pucinu — čałavieku ź niaroŭnym minułym aparatčyka dziaržbiaśpieki i ŭstanoŭkaju viarnuć Rasiei siłu. Druhaja versija padkreślivaje suadniesienaść pamiž ambicyjami Pucina dy psychalahičnymi patrebami rasiejcaŭ, bolšaść jakich jaho padtrymlivaje. Treciaja versija zasiarodžvajecca na pierakanańni toj bolšaści ŭ tym, što ichniuju krainu paniščyŭ Zachad.
Usie hetyja interpretacyi słušnyja, ale achoplivajuć tolki adno vymiareńnie rečaisnaści. Šmatvymierny pohlad śćviardžaŭ by, što sučasnaja Rasieja nabyła hetkija prykmiety praz raspad Savieckaha Sajuzu dy praz upłyŭ hetaha raspadu na rasiejskuju ekanomiku, palityku dy identyčnaść. Kali ciapierašnija pavodziny Rasiei jość nastupstvam takich ukarenienych tradycyj, dyk vynikaje, što prychod Pucina vyznačyŭ trajektoryju, jakoj ruchajecca Rasieja, i jahony mierkavany sychod u 2008 h. ničoha nia źmienić. U toj samy čas heta značyć, što Rasieja, choć jana jašče nadoŭha zastaniecca aŭtarytarnaj, nacyjanalistyčnaj dy ahresiŭnaj, nia zmoža dasiahnuć hiehiemonii na postsavieckaj palityčnaj prastory. Zamiest hetaha jana budzie rabicca jašče bolš niestabilnaj, čym jašče bolej budzie nastrojvać suprać siabie susiedziaŭ.
Rasieja dy Vajmarskaja Niamieččyna
Jašče ŭ 1993—1994 hh. analityki ŭpieršyniu zahavaryli pra «Vajmarskuju Rasieju». Hetyja razmovy spravakavaŭ raptoŭny rost vahi Ŭładzimiera Žyrynoŭskaha i tryvožna hučny rezanans, što spryčyniali siarod peŭnych hrupaŭ rasiejskaha nasielnictva jahonyja adkryta šavinistyčnyja dy revanšysckija pohlady. Fenomen Žyrynoŭskaha, zrešty, źnik z uvahi zbolšaha razam z tym, jak jon dy jahonaja partyja zmarhinalizavali siabie ŭłasnaj pradkazalna ekstremisckaj rytorykaj. Asnoŭnuju ŭvahu praciahnuli sproby Barysa Jelcyna dać adkaz na kamunistyčnuju pahrozu dy źbierahčy Rasieju niepadzielnaj. Na žal, niadaŭnija padziei navodziać na dumku, što, mahčyma, pryjšoŭ čas havaryć pra źjavu značna bolš pahroźlivuju: postvajmarskuju Rasieju.
Sučasnaja Rasieja dziŭnym — i tryvožnym — čynam padobnaja da Niamieččyny paśla Pieršaj usiaśvietnaj vajny. Abiedźvie krainy pieražyli raptoŭny, rezki i tatalny imperski kalaps i źmienu režymaŭ, što vyklikała vializnyja ekanamičnyja ciažkaści dy palityčny chaos. Nasielnictvy abiedźviuch krainaŭ pačuvalisia prynižanymi, a ichnyja imperskija identyčnaści byli traŭmavanyja padčas prystasavańnia da mienšych pamieraŭ i straty ŭłady, u čyim vinavacili vorahaŭ, kolišnija kalonii ci nielajalnyja mianšyni ŭ svaich krainach. Abiedźvie krainy abaraniali svaich «pakinutych bratoŭ» u susiednich dziaržavach, pieratvarajučy ich tam u krynicu pastajannaj napružanaści. Jak možna było čakać, demakratyja zaznała pravał u abiedźviuch krainach i, što jašče horš, stała asacyjavacca z pravałam. Paśla hetaha abiedźvie krainy źviarnulisia da nacyjanalistyčnaj, šavinistyčnaj, revanšysckaj dy neaimperskaj rytoryki j padtrymali charyzmatyčnych uładaroŭ, jakija abiacali ŭznavić nacyjanalnuju słavu, adradzić siłu dziaržavy i zavajavać pavahu na mižnarodnaj arenie. Kiraŭniki abiedźviuch dziaržavaŭ chutka ŭstalavali aŭtarytarnyja systemy — i bolšaść hramadzian heta ŭchvaliła.
Na ščaście, hetym padabienstva vyčerpvajecca. Adrozna ad Niamieččyny, jakaja źviarnułasia da imperyjalizmu dy vajny, Rasieja Ŭładzimiera Pucina hetaha nia zrobić, bo — nasupierak usim zapeŭnieńniam z Kramla pra advarotnaje — jana skrajnie słabaja dziaržava z dosyć dysfunkcyjanalnaj ekanomikaj. Adnak, jak heta było ŭ Hitleravaj Niamieččynie, Pucinava Rasieja zajmajecca takim samym nacyjanalistyčnym pazycyjanavańniem, što pałochaje susiedziaŭ i ź ciaham času zmušaje ich reahavać antyrasiejskimi zachadami. Horš taho, źjadnańnie vialikadziaržaŭnaj ahresiŭnaści z pryncypovaj słabaściu schilaje Rasieju da «pieranapružańnia», vyvodziačy jaje tym samym u namierach dy ambicyjach za miežy jaje mahčymaściaŭ. Heta tolki pavialičvaje krochkaść rasiejskaj dziaržavy, dadaje napruhi ŭ ekanomicy j destabilizuje krainu. Voś ža pazycyjanavańnie Rasiei jak vialikaj dziaržavy škodzić jejnym susiedziam, a praz paharšeńnie stasunkaŭ z susiedźmi idzie na škodu samoj Rasiei. Škodzić jano i Eŭropie.
Słabaść Rasiei
Biehły pohlad na Niamieččynu dapamoža vyznačyć ramku dla bolš uniklivaha pohladu na Rasieju. Niamieččyna stała abjadnanaj imperyjaj tolki ŭ 1871 h. Dasiahnieńniami nastupnych čatyroch dziesiacihodździaŭ byli chutki pramysłovy dy vajskovy rost, uzmacnieńnie dziaržavy, uznaŭleńnie žorstkaha kantrolu nad słavianskimi pamiežnymi abšarami dy pašyreńnie imperskaha praŭleńnia až da Afryki. Krach napatkaŭ niamieckuju imperyju, kali jana rasła, a nie zhasała. Dziakujučy hetamu rostu imperyja pakinuła mižvajennaj Niamieččynie mocnuju dziaržaŭnuju ŭładu. Pieršaja ŭsiaśvietnaja vajna pazbyła Niamieččynu afrykanskich kalonijaŭ, Elzasu-Latarynhii, častak Prusii dy Polščy, adnak nie parušyła centralizavanaj dziaržavy razam ź jaje vykanaŭčymi orhanami. Mała taho, niahledziačy na ahromnistyja reparacyi dy pavajennuju hiperynflacyju, ekanamičnaja baza krainy ŭ cełym zachavałasia: pierad vajnoj Niamieččyna była ekanamičnym ruchavikom Eŭropy i stupień jaje razbureńnia była nievialikaj. Vojska, choć i zaznała parazy, pierad hetym prademanstravała mahčymaść vajavać na dva franty suprać usich vialikich dziaržavaŭ Eŭropy.
Siońniašniaja Rasieja nia maje nivodnaha z mocnych bakoŭ mižvajennaj Niamieččyny. Niama sumnievaŭ, Pucin jak prezydent značna macniejšy za svajho papiarednika. Jon skancentravaŭ uładu, źniasileŭ apazycyju, pierapoŭniŭ palityčnuju elitu siłavikami, utajmavaŭ aliharchaŭ, vylehčaŭ hramadzianskuju supolnaść dy ŭstalavaŭ mocny kantrol nad medyjami. Ale choć Pucin i kantraluje rasiejskuju dziaržavu, jaje dziaržaŭny aparat słaby i dezarhanizavany, elity pierasvaranyja, siłaviki ŭtvarajuć asobnuju dziaržavu ŭ dziaržavie, u zbrojnych siłach dahetul biazładździe. Pašarpanaja ekanomika vyhladała b vielmi ścipła, kali b nie vieličeznyja enerhietyčnyja zapasy; ministerstvy prasoŭvajuć ułasnyja intaresy i zmahajucca za biudžetnyja srodki. Kaardynacyja dy kaaperacyja, nieabchodnyja dla dasiahnieńnia palityčnych metaŭ, minimalnyja. Prykładam, farmalnaje padparadkavańnie rehijonaŭ i hubernataraŭ «namieśnikam» dy centru zusim nia značyć, što jany i sapraŭdy ŭlahajuć žadańniam Maskvy. Naadvarot, jak i raniej, rehijony zaŭziata adstojvajuć ułasnyja intaresy, ale robiać heta mienš bačnym dy mienš hučnym sposabam. Narešcie — što jość vyraznym adroźnieńniem ad mižvajennaj Niamieččyny — rasiejskaja biurakratyja raźdźmutaja, niedziejazdolnaja dy hłyboka skarumpavanaja.
Jak patłumačyć paradoks mocnaha kiraŭnika na čale słabaj dziaržavy? Aŭtarytarnyja kiraŭniki zaŭždy zaachvočvajuć rabalepstva dy baraćbu siarod elit, pieraškadžajučy takim čynam raźvićciu mocnych instytucyjaŭ, jakija padtrymlivajuć rost mocnych dziaržavaŭ. Cudoŭnym prykładam jość hitleraŭskaja Niamieččyna: choć fiurer całkam vidavočna stajaŭ na čale, toje, što jon centralizavaŭ uładu, nasamreč tolki raździaliła dziaržaŭnyja elity i takim čynam asłabiła niamieckuju dziaržavu. Z hetaha hledzišča Pucin jość bolšaj pieraškodaj dla ŭmacavańnia Rasiei, čym Jelcyn.
Stan rasiejskich zbrojnych siłaŭ nie našmat lepšy. Bolšaść ź ich stanoviać kiepska vyškalenyja dy demaralizavanyja pryzyŭniki. Uzbrajeńnie sastarełaje, i, kab davieści jaho da zadavalniajučych standartaŭ, patrebnaje vieličeznaje ŭzbujnieńnie biudžetu abarony. Viadoma, Rasieja i nadalej maje hrandyjozny jadravy arsenał, ale ź jaho niebahata karyści dla raźviazańnie prablemaŭ, źviazanych z teraryzmam, isłamisckim radykalizmam i dziaržavami-izhojami, i jaki niemahčyma pieratvaryć u palityčny ŭpłyŭ u blizkim zamiežžy. Dahetul nieraźviazany kanflikt u Čačenii, dzie rasiejskija siły vajujuć značna mienšaha supiernika, śviedčyć pra vajskovuju słabaść Rasiei.
Choć ad 1999—2000 hh. stan rasiejskaj ekanomiki značna palepšyŭsia, jana stała krytyčna zaležnaj ad resursaŭ, jakija vypracoŭvaje enerhietyčny sektar. Vytvorčaść enerhii stanović pryblizna čverć pramysłovaj vytvorčaści, a prodaž nafty i hazu zabiaśpiečvaje bolš za pałovu prybytku ad ekspartu. Padkantrolny dziaržavie hazavy manapalist «Hazprom» pieratvaryŭsia ŭ adrostak rasiejskaj dziaržavy i aktyŭny čyńnik zamiežnapalityčnaj dziejnaści Rasiei. Nia mienš chvaluje i toje, što rasiejskaja dziaržava zdabyła kantrolnyja pakiety akcyj u šerahu stratehičnych sektaraŭ, što pradviaščaje jašče bolšaje zbližeńnie karumpavanaj aŭtarytarnaj dziaržavy dy zaležnaj ad enerhietyki ekanomiki. Usie hetyja tendencyi demanstrujuć pieratvareńnie Rasiei ŭ tak zvanuju «naftadziaržavu» («petro-state») — krainu, u jakoj dziaržava i enerhietyčny sektar ciesna źjadnanyja; palityčnyja, ekanamičnyja dy sacyjalnyja stasunki jakoj arhanizavanyja vakoł zdabyvańnia enerhii, u vyniku čaho kraina pakutuje ad doŭhaterminovych ekanamičnych i palityčnych dysbalansaŭ. Lohkija hrošy, jakija prynosić nafta i prodaž hazu, majuć vynikam raździmańnie dziaržaŭnaha aparatu, pryvodziać da niekantralavanaj karupcyi dy raźjadajuć publičnuju adkaznaść i demakratyju. U svaju čarhu, usie hetyja tendencyi asłablajuć dziaržavu i ekanomiku.
Rasiejskaja niestabilnaść i nierasiejcy
Uličvajučy pryncypovuju słabaść Rasiei, pavarot Pucina da ahresiŭnaj zamiežnaj palityki pakazvaje na toje, da jakoj miery Rasieja ciapier — pierafrazujučy amerykanskaha prezydenta Teadora Ruzvelta — «havoryć hučna, ale ŭzbrojenaja maleńkaj pałačkaj». Hety pavarot da vialikadziaržaŭnaj pazycyi, moža, i papularny, ale ŭ toj samy čas heta — najvialikšaja pamyłka Pucina. Šmat rasiejcaŭ niezadavolenyja strataj imperyi i pačuvajucca prynižanymi praź ciapierašni status Rasiei jak «krainy treciaha śvietu z rakietami». Pucin rašuča i dziejsna vykarystaŭ nacyjanalistyčnuju kartu i adnaviŭ šerah symbalaŭ, źviazanych sa słaŭnym minułym Rasiei ci SSSR. Jon taksama i ŭ krainie, i za miažoj aprabavaŭ rytoryku «krutoha chłopca», jaki vypramieńvaje ŭpeŭnienaść i abiacaje vielič. Aproč taho, jon rašuča abaraniaje nacyju dy dziaržavu, asabliva ŭ Čačenii, dzie vajna pieratvaryłasia ŭ bieskampramisnuju baraćbu da kanca. Nia dziva, što jahonyja rejtynhi papularnaści vielmi vysokija.
Na žal, spałučeńnie tryvałaj słabaści dziaržavy ź jašče bolšaj nachrapistaściu ŭ zamiežnaj palitycy pryvodzić da «pieranapružańnia» dy katastrofy. Čym «kruciejšaj» budzie rabicca Rasieja, čym «kruciejšaj» budzie jejnaja mova i čym bolš jana budzie vydavać siabie za vialikuju dziaržavu, jakoj nia moža być, tym bolšy budzie razryŭ pamiž jaje pamknieńniami i mahčymaściami i bolš imaviernym budzie raspad systemy. Słabyja dziaržavy, jakija źviartajucca da nachrapistaj zamiežnaj palityki, asudžanyja na niaŭdaču. Słabyja aŭtarytarnyja dziaržavy, čyje kiraŭniki vykarystoŭvajuć neaimperyjalistyčnuju kartu jak sposab padtrymać ułasnuju lehitymnaść, asabliva ryzykujuć narabić zamiežnapalityčnych pamyłak, destabilizavać svaich susiedziaŭ i vyklikać abureńnie siarod inšych dziaržavaŭ. Zakanamiernymi nastupstvami takoha «pieranapružańnia» dziaržavy stanoviacca dyskredytacyja jaje kiraŭnictva, pahroza spustašeńnia resursaŭ, raskładańnie dziaržaŭnaha aparatu i ŭzmacnieńnie apazycyi.
Pieranapružańnie nie prosta destabilizuje Rasieju. Što nia mieniej važna, jano moža lohka destabilizavać šmat kaho ź jaje asłablenych susiedziaŭ. A ich destabilizacyja moža, u svaju čarhu, pryvieści da dalejšych dezyntehracyjnych pracesaŭ u Rasiei. Prykładam, kali Hruzija stracić Paŭdniovuju Asetyju dy Abchaziju, to biazładździe, što nastupić paśla hetaha, uskałychnuć uvieś Paŭnočny Kaŭkaz i navat zmoža pašyrycca na inšyja nierasiejskija absiahi Rasiei, jak, naprykład, Tatarstan, Baškiryju dy Jakutyju, jakija nia znosiać maskoŭskaha kiravańnia i sprabujuć abiarnuć suprać Maskvy jaje cyničnuju padtrymku prava nacyjaŭ na samavyznačeńnie.
Ale pieranapružańnie taksama budzie pabudžać susiedziaŭ Rasiei davać adpor jaje sapraŭdnym ci ŭjaŭnym zamacham na ich suverenitet, a značyć, źviarnucca da antyrasiejskaj rytoryki i antyrasiejskaj palityki. Navat Łukašenku bandyckija pavodziny «Hazpromu» pieratvaryli ŭ krytyka Kramla j zaciataha abaroncu biełaruskaha suverenitetu. Bolšaść susiedziaŭ Rasiei ad 1991 h. abaraniali «šmatvektarnuju» zamiežnuju palityku, jakaja padkreślivaje važnaść dobrych stasunkaŭ z Rasiejaj, Zachadam dy inšymi dziaržavami. Adnak varožaść Rasiei nie pakinie nierasiejskim nacyjam inšaha vybaru, jak zreahavać uzmocnienaj abaronaj ułasnych nacyjanalnych intaresaŭ i dziaržaŭnaha suverenitetu, a značyć, pastupova admovicca ad šmatvektarnaści. Manapalisckija pamknieńni «Hazpromu» zmušajuć usie nierasiejskija dziaržavy šukać alternatyŭnyja krynicy enerhii. Kazachstan aktyŭna damahajecca prychilnaści Zachadu j Kitaju. Ukraina, navat pad kiraŭnictvam nibyta prarasiejskaha ŭradu premjera Viktara Janukoviča, zastajecca addanaj dobrym stasunkam z Eŭropaj dy Złučanymi Štatami, jak i siabroŭstvu ŭ Suśvietnaj handlovaj arhanizacyi. Navat jaskrava prarasiejskaha prezydenta Biełarusi Alaksandra Łukašenku bandyckija pavodziny «Hazpromu» pieratvaryli ŭ krytyka Kramla j zaciataha abaroncu biełaruskaha suverenitetu.
Rasieja dy Eŭropa
Rasiejskaja hulnia ŭ vialikuju dziaržavu prypała na duža niespryjalny dla Eŭropy čas. Adnym z nastupstvaŭ stratehičnaj parazy ŭ Iraku, što nieŭzabavie zaznajuć Złučanyja Štaty, budzie, jak i paśla razhromu ŭ Vijetnamie, «syndrom» unikańnia zamiežnapalityčnaha ŭmiašańnia ŭ dalokich rehijonach, mała cikavych dla amerykanskich vybarcaŭ. Niestabilnaść, jakuju, vierahodna, budzie stvarać na postsavieckaj prastory postvajmarskaja Rasieja, stanie kłopatam pieravažna Eŭropy.
Jak varta Eŭropie na jaje reahavać? Pa-pieršaje, nia varta paturać nachrapistaści Rasiei. Pa-druhoje, Eŭropie varta sprabavać padvysić biaśpieku ŭsio bolš zaniepakojenych susiedziaŭ Rasiei. Nivodnaja z hetych zadač nie patrabuje vykarystańnia «ćviordaj» vajskovaj siły; dla abiedźviuch patrebnaje praniklivaje ŭžyvańnie dyplamatyčnych srodkaŭ — to bok «miakkaja» ŭłada. Na žal, Eŭropa vyhladaje całkam niehatovaj da takoj zadačy.
Supraćdziejańnie rasiejskaj nachrapistaści padajecca prostaj zadačaj, bo vymahaje tolki ŭstrymańnia ad peŭnych vidaŭ rytoryki dy pavodzinaŭ. Adnak lidery Eŭropy nie dali rady hetamu ścipłamu vyprabavańniu. Niamiecki kancler Hierhard Šroder nia mieŭ nijakich praktyčnych padstavaŭ dla taho, kab u razhar Pamarančavaj revalucyi, kali pahroza rasiejskaj intervencyi suprać narodnaha paŭstańnia va Ŭkrainie padavałasia zusim nie pryvidnaj, nazvać Pucina «praŭdzivym demakratam». U sapraŭdnaści zajavu Šrodera možna rascanić jak maŭklivuju padtrymku rasiejskaj naporystaści: zrešty, kali tapornaja reakcyja Pucina nie zaminaje jamu być demakratam, to, pavodle toj samaj lohiki, musić być apraŭdanaje luboje rasiejskaje ŭmiašańnie ŭ spravy susiednich dziaržavaŭ. Jašče bolšy prykrym było rašeńnie Francyi 23 kastryčnika 2003 h. uznaharodzić Pucina Vialikim Kryžam Ordenu Pačesnaha lehijonu. Hety krok nia tolki adbialiŭ złačynnuju arhanizacyju KHB, ź jakoj vyjšaŭ Pucin, ale i naciemiŭ, što vialikadziaržaŭnyja pretenzii Pucina ŭ blizkim zamiežžy nie supiarečyli intaresam Francyi.
Uzmacnić biaśpieku susiedziaŭ Rasiei možna vajskovymi, ekanamičnymi abo dyplamatyčnymi srodkami. Viedama, Eŭropa nia maje mahčymaści harantavać vajskovaj biaśpieki hetych dziaržavaŭ; ale hetaha ad jaje nie vymahajuć. Instytuty Eŭrapiejskaha Źviazu dy eŭrapiejskija investary investujuć u ekanomiku hetych krainaŭ, ale hetaja dapamoha i hetyja investycyi nie adpaviadajuć maštabu pahrozy. Adziny sposab Eŭropy sapraŭdy pačać reahavać na svaju zakłapočanaść u pytańni biaśpieki zazvyčaj palahaje ŭ tym, kab prapanavać im dalokuju perspektyvu peŭnaha kštałtu siabroŭstva ŭ EZ. Hetki vid miakkaj ułady spracavaŭ u transfarmacyi dziaržavaŭ uschodniaj i centralnaj Eŭropy, a hałoŭnaje — dapamoh palehčyć šmatlikija ź ichnych rasiejskich fobijaŭ.
Adnak dobra viadomaja miakkaja ŭłada EZ moža spracoŭvać tolki pry troch akaličnaściach. Pa-pieršaje, palityčnaja systema, što ažyćciaŭlaje miakkuju ŭładu, musić sapraŭdy chacieć dasiahnieńnia toj mety, jakuju jana abviaščaje. Jak pakazvaje ciapierašni kryzis u stasunkach Eŭrapiejskaha Źviazu z Tureččynaj, hetaja kraina choča dałučycca da jaho, a jon naadvarot nie nastolki ŭpeŭnieny, što choča hetaha dałučeńnia. Pa-druhoje, palityčnaja systema, što ažyćciaŭlaje miakkuju ŭładu, musić sapraŭdy chacieć, kab inšyja krainy padzialali jaje mety. Jak pakazvaje niazdolnaść EZ reahavać na eŭrapiejskija pamknieńni Ŭkrainy, całkam imavierna, što Bruselu było b spakajniej, kali b Ukraina admoviłasia ad hetych pamknieńniaŭ. I pa-treciaje, palityčnaja systema, što ažyćciaŭlaje miakkuju ŭładu na peŭnuju krainu ci na niekalki krainaŭ, musić być niepadatlivaj da ichniaj ćviordaj ułady. Jak pakazvajuć stasunki EZ z Rasiejaj, maralnyja nastaŭleńni nia majuć značnaha ŭpłyvu na ŭstanoŭku Maskvy źviartacca da siłavoj taktyki i enerhietyčnaha šantažu.
Pavodziny EZ u tych ci inšych vypadkach lohka i niebiespadstaŭna pravakujuć abvinavačańni ŭ niaščyraści. Takija abvinavačańni asabliva zaniepakoili b Brusel, bo miakkaja ŭłada, jak i ćviordaja, moža być dziejsnaj tady i tolki tady, kali jaje ŭžyvać pierakanaŭča. Jak rasiejskija pahrozy maskujuć słabaść, tak eŭrapiejskija zajavy adnosna pravoŭ čałavieka dy demakratyi pačynajuć zdavacca pustymi, kali EZ nasamreč ich nie abaraniaje i nia choča, kab ich abaraniali inšyja. Śćviardžeńnie Eŭropaj «eŭrapiejskich kaštoŭnaściaŭ» vyhladaje asabliva dziŭnym z uvahi na ekanamičnuju matyvacyju i hieapalityčna zrazumietaje pamknieńnie eŭrapiejcaŭ zabiaśpiečyć stabilnaść pastavak enerhanośbitaŭ z Rasiei.
Dobraja navina ŭ tym, što nivodnaja z hetych reakcyjaŭ — zaachvočvańnia rasiejskaj nachrapistaści i ihnaravańnia mierkavańniaŭ biaśpieki nierasiejskich nacyjaŭ — nie vynikaje nieminuča z eŭrapiejskich kaštoŭnaściaŭ ci z hieapalityčnych intaresaŭ Eŭropy. Naadvarot, jany vyjaŭna iduć urazrez z eŭrapiejskimi kaštoŭnaściami i padtrymlivajuć mienavita tyja vialikadziaržaŭnyja tendencyi ŭ Rasiei, jakija ź ciaham času buduć usio bolej destabilizavać Rasieju, jaje susiedziaŭ dy, mažliva, značnuju častku Zachodniaj Eŭropy.
Niamieckaja prablema Eŭropy
Čamu ž tady Eŭropa dziejničaje tak uparta i padryvaje ŭłasnyja intaresy? Choć «kłopaty, źviazanyja z rasšyreńniem», nieefektyŭnaść vykanaŭčych instytutaŭ, ekanamičny spad, hlabalizacyja dy šmatlikija inšyja čyńniki dajuć častkovy adkaz, najvažniejšym čyńnikam jość Niamieččyna. Kali viadziecca pra Rasieju dy pra jaje susiedziaŭ, ton dla EZ zadaje Berlin. Niamieččyna — najvialikšaja i samaja ŭschodniaja kraina «staroj Eŭropy», i źmieny va Ŭschodniaj Eŭropie biespasiarednie datyčać jaje intaresaŭ. Histaryčna Niamieččyna mieła šyrokija suviazi z usim postkamunistyčnym śvietam, a ad času abjadnańnia hraje viadučuju dyplamatyčnuju rolu ŭ raźviazańni kanfliktaŭ u tym rehijonie. Aproč taho, histaryčna Niamieččyna zasiarodžvała zamiežnuju palityku na Rasiei — časam jak na partneru, časam jak na vorahu — na škodu susiedziam abiedźviuch krainaŭ.
XX st. dało try vypadki, kali Niamieččyna achviaravała susiedźmi dziela blizkich stasunkaŭ z aŭtarytarnaj Rasiejaj. U 1922 h. Vajmarskaja Niamieččyna ŭkłała z Rasiejaj Rapalskuju damovu, tyi samym adkryŭšy šlach dla doŭhaterminovaj ekanamičnaj dy vajskovaj supracy, što izalavała maładyja dziaržavy Centralna-Ŭschodniaj Eŭropy i spryčyniłasia da ich destabilizacyi. U 1938 h. Pakt Mołatava—Rybentropa abumoviŭ padzieł Polščy pamiž Hitleram i Stalinym. Ciaham 1970—1980-ch hh. Niamieččyna haścinna prymała savieckuju hiehiemoniju ŭ dziaržavach-satelitach, u pryvatnaści, adkryta źniavažliva vykazvajučysia pra polskuju «Salidarnaść» — u abmien na zbližeńnie z Uschodniaj Niamieččynaj. Damoŭlenaść pamiž Šroderam i Pucinym adnosna hazavaj truby pry kancy 2005 h. daskanała pasuje da hetaj madeli. Zaplanavany kansorcyjum, pravioŭšy hazapravod z Rasiei ŭ Niamieččynu pad Bałtyjskim moram, pryniasie karyść Niamieččynie i ŭ toj samy čas pavialičyć i biez taho značny ŭpłyŭ Rasiei na Polšču dy Ŭkrainu, praź jakuju ciapier prachodzić bolšaść hazpromaŭskich trub u Eŭropu.
Va ŭsich čatyroch vypadkach radykalna admietnyja niamieckija režymy paśladoŭna abaraniali tyja samyja zamiežnapalityčnyja mety. Niestabilnyja dy demakratyčnyja, jak u 1922 h., mocnyja i tatalitarnyja, jak u 1938 h., stabilnyja dy demakratyčnyja, jak ciaham «chałodnaj vajny», ci mocnyja dy demakratyčnyja, jak ciapier — niamieckija elity ŭkładali chaŭrusy z Rasiejaj koštam svaich susiedziaŭ va Ŭschodniaj dy Centralnaj Eŭropie, Polščy dy Ŭkrainy. Taksama bačańnie intaresaŭ Niamieččyny biessaromna hieapalityčnaje i hruntujecca na dvuch zamiežnapalityčnych pryjarytetach. Pieršy śćviardžaje viaršenstva intaresaŭ ćviordaj ułady na kaštoŭnaściami miakkaj. Druhi nadaje pieravahu dziaržavam, jakija najlepš słužać ułasnym biespasiarednim «ćviordym» intaresam. Takoje nizkavokaje myśleńnie nieminuča addaje pieravahu chutkim nabytkam pierad tryvałymi stasunkami.
Choć sučasnaja Niamieččyna moža śćviardžać, što jana bolš nia myślić u takich paniaćciach, jaje pavodziny pakazvajuć na inšaje. Padtrymka, jakuju kancler Anhieła Merkiel vykazała hazavaj damoŭlenaści Šrodera, zasyhnalizavała krajnie tryvožnaje adradžeńnie tradycyjnych niamieckich hieapalityčnych intaresaŭ, a taksama mieła šerah inšych niebiaśpiečnych implikacyjaŭ. Pa-pieršaje, vykazvańni Merkiel pra damovu Šrodera demanstrujuć, što pavarot Niamieččyny da Rasiei byŭ nie etyčnaj aberacyjaj Šrodera, ale źmienaj palityčnaj kultury Niamieččyny. Mahčyma, u vyniku zaviaršeńnia «chałodnaj vajny» dy abjadnańnia niamieckija elity, zdajecca, admovilisia ad maralnaha aŭtarytetu, jaki jany zdabyli dziakujučy adračeńniu ad svajho nacysckaha minułaha dy pakajańniu za Hałakost. Sapraŭdy addanaja eŭrapiejskim kaštoŭnaściam Niamieččyna nikoli nie zabyłasia b, što zło, jakoje jana ŭčyniła ŭ XX st., mieła razburalnyja nastupstvy dla narodaŭ Uschodniaj Eŭropy, asabliva dla Polščy dy Ŭkrainy.
Pa-druhoje, uchvaleńnie Merkiel hazavaj damoŭlenaści pahražaje padarvać Eŭrapiejski Źviaz, jaki ŭžo i tak asłableny niepryniaćciem Eŭrapiejskaj Kanstytucyi ŭ Francyi i Niderlandach u 2005 h. Rasieja nie naležyć i nia choča naležać da EZ; Polšča — jaho siabram; Ukraina adnačajna choča im być. Jak moža vyraści eŭrapiejskaja salidarnaść paśla taho, jak Šroder i Merkiel faktyčna zajavili, što pytańni intehracyi ŭ EZ važać dla Niamieččyny mieniej, čym vyhadnyja stasunki z aŭtarytarnaj krainaj, jakaja nie ŭvachodzić u EZ?
Pa-treciaje, hieapalityka Šrodera dy Merkiel budzie pieraškadžać reformam va Ŭschodniaj Eŭropie. Berlin musić viedać, što pryjaznyja adnosiny pamiž Rasiejaj i Ŭkrainaj dy Rasiejaj dy Polščaj jość zarukaj paśpiachovych unutranych reform u Rasiei, Polščy dy Ŭkrainie. Spryjajučy rasiejskaj hiehiemonii i ŭskosna zaachvočvajučy «Hazprom» i dalej vyciskać Ukrainu, Berlin spryjaje izalavanaści, niestabilnaści, a mažliva, navat rospačy ŭ Varšavie dy Kijevie. A izalavanyja, niestabilnyja, daviedzienyja da adčaju krainy buduć bolš schilnyja da hipernacyjanalizmu na mižnarodnaj arenie dy mienš schilnyja da ŭnutranych reform.
Adnak ironija palahaje ŭ tym, što ŭłasnym intaresam Niamieččyny Ostpolitik Šrodera dy Merkiel spryjaje nadzvyčaj słaba. Ciažka zrazumieć, jak moža prysłužycca Niamieččynie słabiejšaja Polšča, izalavanaja Ŭkraina, macniejšaja aŭtarytarnaja Rasieja, asłableny Eŭrapiejski Źviaz i mižnarodnyja sumnievy što jaje ŭłasnaj addanaści demakratyi. Voś ža Niamieččyna musić zrabić vybar. Jana maje vyznačycca, ci budzie jana dbać pra eŭrapiejskija kaštoŭnaści i doŭhaterminovaje ažyćciaŭleńnie miakkaj ułady ŭ stasunkach z Rasiejaj dy jaje susiedziami, ci budzie dziejničać zhodna z raźlikam na karotkaterminovyja hieapalityčnyja intaresy. Niamieččyna musić vyrašyć, ci jana klučavy siabar Eŭrapiejskaha Źviazu, ci vialikaja dziaržava z ułasnymi hieapalityčnymi ambicyjami.
Alaksandar Matyl — prafesar palitalohii Rathierskaha ŭniversytetu (Ńjuark). Apošniaja navukovaja praca — «Imperial Ends: The Decay, Collapse, and Revival of Empires» (Ńju-Jork, 2001). Tekst drukujecca z łaskavaha dazvołu aŭtara i redakcyi kijeŭskaha časopisu «Kritika», dzie jon byŭ upieršyniu apublikavany.
