Safija Słuckaja. Partret siaredziny XVIII st.
Muž Safii, Januš Radzivił — niastomny vajar i ambitny palityk. Pravadyr antykatalickaj apazicyi ŭ Rečy Paspalitaj.
Vilenski vajavoda Kryštap Radzivił Piarun, baćka Januša.
Kaniušy vialiki litoŭski Hieranim Chadkievič, apiakun Safii.
Raka z moščami Safii Słuckaj u Śviata-Duchavym sabory Minska.
Kananičnaja vyjava Safii.
Pomnik Safii la carkvy, aśviečanaj u jaje honar, blizu minskaj płoščy Kazinca.
Sofja, abo Safija Słuckaja (a ŭ jaje čas jaje nazyvali ŭvohule ž pa-starabiełarusku «Zafieja») — šanavanaja ŭ Biełarusi pravasłaŭnaja śviataja. U Minsku jość prychod, nazvany ŭ jaje honar. Tam u 2012-m, na 400-hodździe spačynu, joj pastavili nievialiki pomnik. Ale niadaŭna historyki vyśvietlili, što kniahinia Sofja była… kataličkaj. I pravasłaŭnaj śviatoj stałasia vypadkova. Prosta tamu što davała hrošy na pravasłaŭny manastyr i ŭ im była pachavanaja. Ale kananičnaje prava havoryć adnaznačna: nie pravasłaŭny nie moža być pravasłaŭnym śviatym.
Na try dakumienty, datyčnyja Sofji Słuckaj, pieršaj natknułasia supracoŭnica Nacyjanalnaha histaryčnaha archiva Volha Babkova. Jana źbirała materyjały dla knihi pra starabiełaruskija testamienty. Znojdzienyja Babkovaj dakumienty začapili supracoŭnicu Instytuta historyi Akademii navuk Nastaśsiu Skiepjan. Jana pačała «kapać».
Samaja bahataja sirata VKŁ
Sofja Słuckaja rana zastałasia zusim adna na śviecie. «Nad rodam kniazioŭ Słuckich nibyta visieŭ niejki praklon. Jon vymier litaralna za pakaleńnie. Spačatku kniaź Juryj pamior u 27 hadoŭ, potym nie stała jaho bratoŭ Alaksandra i Jana-Simiaona. Zastałasia adna hetaja maleńkaja Zafieja», — kaža Volha Babkova.
Sofja Jurjeŭna naradziłasia ŭ 1586 hodzie, 1 maja.
A praz 5 dzion, 6 maja, skanaŭ, najchutčej ad suchotaŭ, jaje baćka, kniaź Juryj III Słucki. Ale dačku jon pabačyć paśpieŭ.
Nastaśsia Skiepjan cytuje list staroha słuhi, pisany da maci Juryja, babuli Sofji. Słuha piša, jak uzradavaŭsia kniaź, pabačyŭšy, što jamu budzie praciah na hetym śviecie.
U tyja samyja dni Juryj pa prośbie słuhaŭ skłaŭ testamient, z čaho možna zrabić vysnovu, što ni jon, ni jaho atačeńnie na adužańnie nie spadziavalisia.
Kniaź Juryj, darečy, byŭ pravasłaŭny — i vialiki knižnik.
Jon ułasnaručna pierapisaŭ Jevanhielle, jakoje zachoŭvałasia ŭ ŚviataTroickim manastyry jak šanavanaja relikvija.
Maci ž Sofji, Barbara z Kiškaŭ, była kataličkaj. I dačku, zhodna z tahačasnaj tradycyjaj, chryścili ŭ vieru maci.
Paśla śmierci baćki novanarodžanaja Sofja ŭspadkavała Stary Słuck z dvuma zamkami, a praź niekalki hadoŭ, kali adzin za adnym skanali biaździetnyja baćkavy braty Alaksandr i Jan Simiaon, jana stała ŭłaśnicaj hihanckaj spadčyny Alelkavičaŭ: haradoŭ Słucka i Kapyla, 7 miastečak i 32 falvarkaŭ.
Jaje maci, kniahinia Barbara, akazałasia nibyta adsunutaj ad hetaj spadčyny. Volha Babkova źviartaje ŭvahu na trahičnuju zahadku: praź niekalki hadoŭ, zajšoŭšy zamuž za homielskaha starostu Andreja Sapiehu, jana skłała testamient, zhodna ź jakim, usiu svaju majomaść — pierły, upryhožańni, «bydła rahataje i nierahataje» — addaje mužu. Ničoha nie pakidaje dačce. Moža, była niejkaja kryŭda? Nie na małuju Sofju, viadoma, a na jaje apiekunoŭ.
Apiakun sa cvaim intaresam
Instytut apiakunstva byŭ pašyranym u Vialikim Kniastvie. Va ŭmovach tahačasnaha žyćcia ź jaho vojnami i pošaściami časta zdarałasia, što dzieci ŭ malenstvie hublali baćkoŭ. Tamu dla čałavieka było ŭ paradku rečaŭ skłaści zahadzia testamient i vyznačyć, chto budzie kiravać majomaściu jaho sirotaŭ da ich paŭnalećcia.
Apieki nad Sofjaj i jaje bahataj spadčynaj urešcie dabilisia Chadkievičy, dalokija svajaki kniazioŭny. Pry Hieranimu Chadkieviču Safija žyła spačatku ŭ Navahradku, paśla ŭ Słucku.
«U aktavych, sudovych knihach my časta sustrakajem historyi pra toje, jak apiekuny volna rasparadžalisia hrašovymi sumami, jakija musili zachoŭvać», — adznačaje Volha Babkova.
Chadkievičy ž vymušanyja byli raźličycca navat nie hrašyma Sofji, a joj samoj.
Kali ŭ 1595—96 h. na Słuččynu z ukrainskich ziemlaŭ prykaciłasia paŭstańnie Sieviaryna Nalivajki, Chadkievičy vymušanyja byli prasić vajskovaj pomačy ŭ mahutnych Radziviłaŭ. Radziviły dali svaju piachotu, vystaviŭšy ŭmovaj, što kniazioŭna Sofja vyjdzie zamuž za Januša Radziviła. Chadkievičy, u jakich ziamla pad nahami hareła, pahadzilisia. Šlub mieŭ adbycca ŭ Vilni ŭ 1600 hodzie, paśla zapustaŭ. Niavieście na toj čas było b 13 hadoŭ.
Januš Radzivił byŭ starejšy za Sofju na siem hadoŭ. Jamu było dazvolena čas ad času naviedvać budučuju žonku ŭ Słucku.
Adnak z časam Chadkievičy pačali šukać nahody razarvać damoŭlenaść. Abvastryła adnosiny toje, što Radziviły zabrali sabie Kopyś, na jaki pretendavali i Chadkievičy. Uśled maładoha kniazia Januša pierastali puskać da Sofji. Pra toje, kab jon i nie spadziavaŭsia na šlub ź joj, Radziviłu skazaŭ, spatkaŭšysia ź im u karčmie miž Miram i Niaśvižam, Jan Karal Chadkievič — słavuty vajar i nadzvyčaj skandalny čałaviek.
Podych hramadzianskaj vajny
Nastaśsia Skiepjan apisvaje, jak u 1599-m Chadkievičy i Radziviły, zamiest taho, kab rychtavacca da viasiella, pačali rychtavacca da ŭzbrojenaha vyrašeńnia sprečki. Vojska i artyleryi ŭ joj mieła ŭdzielničać bolš, čym u bitvie pad Kirchholmam, jakaja paźniej prasłavić Jana Karala Chadkieviča.
Na zaklik Radziviłaŭ u Vilniu ŭzimku 1600 hoda źjechalisia šeść tysiač uzbrojenych šlachcicaŭ. Chadkievičy ź vialikim atradam i 24 harmatami zamknulisia ŭ kamianicy. Adnak da krovapralićcia, ź jakoha ŭ VKŁ mahła pačacca paŭnavartaja hramadzianskaja vajna za «słuckuju spadčynu», nie dajšło.
Paźniej Chadkievičy, apisvajučy situacyju, adznačali, što šlub nie adbyŭsia z pryčyny… niajaŭki žanicha. Maŭlaŭ, niaviestu jany pakazvali, a žanich čamuści nie pryjechaŭ.
«Ja — katalička»
U adzin hołas z apiekunami havaryła i sama Sofja. I adnoj z pryčynaŭ svajoj niazhody na šlub była jakraz roźnica ŭ viery: «Jaho mość pan Januš Radzivił nie źjaŭlajecca viernikam kaścioła katalickaha, (viernicaj) jakoha ja jość», — śviedčyła dziaŭčyna pierad voznymi, jakija raźbirali hetuju spravu. Januš, darečy, byŭ lutaranin, a nie katalik, jak piša pravasłaŭnaje «Žycije» Sofji.
Baćka Januša, vilenski vajavoda Kryštof Radzivił Piarun, dabiŭsia vydańnia banicyi dla Hieranima Chadkieviča. Za parušeńnie dadzienaha słova jamu pahražała pazbaŭleńnie majomaści, šlachieckich pravoŭ i vyhnańnie z krainy. I Chadkievičy sastupili. Šlub adbyŭsia ŭvosień taho samaha hoda.
U šlubnaj damovie jašče raz paćviardžałasia katalictva Safii: joj nadavałasia prava vybrać sabie ksiandza-duchoŭnika pa svaim žadańni i achviaravać na budaŭnictva kaściołaŭ, kali zachoča.
Abumoŭlivałasia i pytańnie śviatara, jaki mieŭsia dać pratestantu Janušu i kataličcy Sofji šlub. Pa tradycyi jon musiŭ naležać da kanfiesii niaviesty. Pra toje, što šlub aśviaciŭ katalicki ksiondz, pisali paźniej i Chadkievičy, sprabujučy toj šlub asprečyć.
Pierakručany list da Papy
Pytańnie roznaści vieraŭ było źniataje. Zastavałasia pytańnie kreŭnaha svajactva — Januš i Safija mieli supolnaha pradzieda, hietmana Kanstancina Astrožskaha, pieramožcu bitvy pad Oršaj. Januš skłaŭ list Papu Klimientu VIII z prośbaj dazvolić šlub sa svajačkaj.
Cikava, adznačaje Nastaśsia Skiepjan, što anatacyja na hety pisany łacinaj list padajecca ŭ «Sobranii drievnich hramot i aktov horodov Minskoj hubiernii», vydavanym za časami Rasijskaj Impieryi.
U toj anatacyi ŭsio pierakručanaje z noh na hałavu: nibyta katalik Januš, bieručy šlub z pravasłaŭnaj Sofjaj, prosić u Papy dazvołu zachavać joj jaje vieru.
Jak pratestant Januš spryjaŭ pravasłaŭnym
Paśla šlubu kniazioŭna adpisała ŭsiu svaju majomaść mužu. I pratestant Januš, dla jakoha hałoŭnymi vorahami byli kataliki, a nie pravasłaŭnyja, vyvieŭ słuckija chramy zpad jurysdykcyi ŭnijackaha jepiskapa i viarnuŭ pravasłaŭnym, padparadkavaŭšy kanstancinopalskamu patryjarchu.
U «Žycii» Sofji havorycca, što heta jana ŭmaŭlała muža spryjać pravasłaŭnym. Adnak sam Januš mieŭ u hetym bolšy palityčny rezon. Jon, lidar antykatalickaj apazicyi ŭ Rečy Paspalitaj, jakaja jadnała pravasłaŭnych i pratestantaŭ, musiŭ uzmacniać svaich prychilnikaŭ.
Siamiejnyja mieładramy
Žyćcio maładoj siamji było niaprostym. Ci mo takim jano paŭstaje ź mieładramatyčnych tvoraŭ Krašeŭskaha i Syrakomli, pryśviečanych Sofji? Zrešty, sučaśniki adznačali vybuchovy charaktar i vajaŭničaść kniazia Januša. Da taho ž pamierła małym ich dzicia, paśla kniahinia Sofja, kali vieryć polskamu historyku litaratury Alojzu Sajkoŭskamu, zaviazała raman sa słuhoj muža, tatarynam Asmolskim.
Taho Asmolskaha-Smolskaha ledź nie złavili «na haračym» u jaje apačyvalni, jon paśpieŭ vyskačyć u akno ŭ toj čas, jak słuhi kniazia Januša łamali dźviery. Kachanak uciok až u Lvoŭ, ale byŭ schopleny i ŭtopleny ŭ stavie na vačach u Sofji.
Paśla skandału Januš z Sofjaj praciahvali žyć jak muž i žonka. Paśla niaŭdałaha rokašu suprać karala Žyhimonta III Vazy, adnym z kiraŭnikoŭ jakoha byŭ Radzivił, jany razam uciakajuć u Šviejcaryju. A atrymaŭšy karaleŭskaje daravańnie, viartajucca ŭ Reč Paspalituju.
Apošnija hady žyćcia Sofji prajšli ŭ padlašskich majontkach. Tam jana vynošvała dačku Kaciarynu, jakaja zusim niadoŭha pažyła. Śledam za dačkoj, 19 sakavika 1612 hoda, skanała i sama Sofja.
Spačyła jana ŭ Śviata-Troickim manastyry ŭ Słucku, tam ža, dzie i baćka. Čamu kataličku pachavali ŭ pravasłaŭnym chramie? Takija precedenty zdaralisia, adznačaje Skiepjan. Asabliva kali toj chram fundavali prodki.
Spakoj paśla niaprostaha žyćcia nie budzie viečnym. Praź dźvieście hadoŭ, paśla dałučeńnia Biełarusi da Rasii, razhorniecca historyja z «pakłanieńniem». Kniahinia z pravasłaŭnaha rodu, zamužam za «katalikom» — dla Maskoŭskaha patryjarchatu patrebnaja była takaja hierainia, byŭ «palityčny zakaz». Nu, prosta Judzif i Ałafiern!
Moščy Sofji buduć abvieščanyja cudadziejnymi, buduć pisać, što jany ratujuć Słuck ad chalery, a kankretna vulicu, na jakoj staić chram, — ad pažaraŭ… U časie antyrelihijnaj baraćby pareštki kniahini zaviazuć u Minsk «dla vyvučeńnia». Padčas vajny, u ruinach univiersiteckaha haradka, ich adšukajuć sałdaty viermachta, i pa prośbie viernikaŭ cieła Sofji budzie pieraniesienaje ŭ Śviata-Duchaŭskuju carkvu.
Pravasłaŭnyja teołahi skanfužana maŭčali, kali Nastaśsia Skiepjan prezientavała vyniki svajho daśledavańnia na 4-m Kanhresie daśledčykaŭ Biełarusi. Kataliki ž žartujuć: my hatovyja «zabrać» Sofju Słuckuju sabie.
* * *
Dzie pačytać pra Sofju Słuckuju?
Nastaśsia Skiepjan. Kniazi Słuckija. — Minsk, 2013.
Volha Babkova. Try dakumienty pra Zafieju Słuckuju. (Archivaryus. Zbornik navukovych paviedamleńniaŭ i artykułaŭ. — Minsk: BiełNDIDAS, 2004. Vyp. 2).
