U pieršyja dni vieraśnia miljony školnikaŭ i studentaŭ pa ŭsim śviecie sieli za party, sotni tysiač vykładčykaŭ zaniali miescy na katedrach. Adna z tych, kamu z učorašnich studentaŭ daviałosia pierakvalifikavacca ŭ nastaŭniki — 24-hadovaja Stasia Rudak. Vypusknica Kołasaŭskaha liceju raspačynaje navučalny sezon u Bośnii i Hiercahavinie.
U 100-tysiačnym horadzie Mostar, nieaficyjnym centry histaryčnaj vobłaści Hiercahavina, ad 2006 hodu pracuje mižnarodny kaledž, jaki ŭvachodzić u systemu Kaledžaŭ abjadnanaha śvietu (United World Colleges). Piać hadoŭ tamu Stasia była vypusknicaj hetaj ustanovy, i paśla navučańnia ŭ ZŠA letaś znoŭ viarnułasia ŭ alma-mater — praŭda, u novym statusie.
Upieršyniu ŭ žyćci atrymlivaju hrošy za toje, što mnie padabajecca
— Stasia, hod vykładańnia ŭžo za plačyma, značyć, usio składvajecca ŭdała?
— Tak, pačynaju druhi hod, i mnie heta cikava. Ale heta nia pieršy moj dośvied, ja ŭžo dosyć šmat vykładała. Ja vypusknica Kołasaŭskaha liceju i sprabavała siabie jašče ź liceistami, jeździła ź imi na letniuju sesiju ŭ Polšču. A potym pracavała va ŭniversytecie ŭ ZŠA, była pamočnicaj u prafesara: čatyry razy na tydzień u mianie byli persanalnyja zaniatki, zajmałasia sa studentami. I choć mnie ŭsio heta padabałasia, nikoli nia dumała, što heta budzie niejkaj prystupkaj u majoj karjery paśla vypusku z universytetu. Ale tak atrymałasia, što ja ŭbačyła vakansiju ŭ Mostary, padała dakumenty i ŭ vyniku atrymała ciapierašniuju pracu. Vykładaju matematyku i teoryju viedaŭ — vielmi cikavy pradmiet, u nas takoha paprostu niama.
— Sapraŭdy, niešta «čužarodnaje» dla biełaruskaj systemy adukacyi.
— Heta nasamreč admietny i važny pradmiet, choć jaho sutnaść dosyć ciažka patłumačyć. Skažu tak: krytyčnaje staŭleńnie da taho, jak my atrymlivajem viedy, što my bačym, što čujem, jak heta ŭsio pierapracoŭvajem u svajoj hałavie. To bok nia toje kab prosta čamuści navučyć, a sproba taksama raskazać pra toje, što studenty vyvučajuć i jak hety praces adbyvajecca. Taki voś nie zusim zvyčajny padychod.
— Uvohule ci nadoŭha ŭ Bośnii i Hiercahavinie? Jakija perspektyŭnyja plany?
— Nasamreč ja chaču praciahvać adukacyju, nie źbirajusia spyniacca na stupieni bakalaŭra. To bok maju namier iści dalej na mahistra, a moža, zamachnusia i jašče kudy vyšej (śmiajecca). Adzinaje, dziela hetaha patrebnyja hrošy, čas. Nia tak prosta ŭsio realizavać na adnym žadańni. Pracavać nieabchodna ŭ lubym vypadku, tamu što prynamsi atrymlivaješ zarobak (da taho ž, ja ŭžo kazała, mnie heta prynosić zadavalnieńnie). U mianie takoje ŭvohule zdaryłasia pieršy raz u žyćci, da hetaha ja tolki vučyłasia. Płaciać hrošy za toje, što prychodziš i robiš spravu, jakaja tabie padabajecca. Heta, biezumoŭna, vydatna, i ad hetaha taksama ciažka admovicca na karyść niejkaha inšaha vybaru. Pahladzim. Pakul ja pracuju i budu dakładna pracavać hety hod, i, peŭna, jašče hod papracuju paśla. A tam užo budu hladzieć…
Na hramadzka karysnych pracach
Vykładčykaŭ kličuć pa imionach, biez farmalnaściaŭ kštałtu «mis»
— Kolki navučencaŭ u vašym kaledžy?
— U nas navučajucca dva hady, jak i ŭ astatnich ustanovach sietki United World Colleges. To bok — štości pamiž pahłyblenaj školnaj prahramaj i pieraduniversyteckaj adukacyjaj. Kožny hod, zrazumieła, adbyvajecca vypusk. Prykładam, zaraz budzie vypuskacca 88 čałaviek, a voś pieršahodkaŭ užo bolš — 105. Inšymi słovami, stabilny skład škoły — kala 200 studentaŭ. Asabista ŭ mianie šeść klasaŭ, jakija vahajucca ad 6 čałaviek (moj samy maleńki klas) i da 16 (adpaviedna, samy vialiki).
Studenty Kaledžaŭ abjadnanaha śvietu na fonie symbalu Mostara — staroha mosta
— Vykładčycki skład taksama internacyjanalny?
— Tak, chapaje. Vidać, troški mienš za pałovu ad ahulnaj kolkaści. Ale skład vykładčykaŭ internacyjanalny, pryjaždžajuć da nas z usich kutkoŭ śvietu.
— Stasia, vy nie našmat starejšaja za svaich studentaŭ. Jak składvajucca adnosiny?
— U nas vielmi liberalnaja, demakratyčnaja škoła. Nas nazyvajuć prosta pa imionach, to bok nichto nie dadaje «spadarynia», «mis», ničoha takoha. Pryčym liberalnyja adnosiny navat ź ludźmi starejšaha ŭzrostu, nia tolki sa mnoj, bo ja nibyta maładaja. Ź ludźmi, jakim za 30, za 40, adnosiny na ŭzroŭni siabroŭskich. Studenty zachodziać da mianie ŭ hości — kali prosiać pra heta ci kali ja ich sama zaprašaju. I my ź imi razmaŭlajem na roznyja temy, jakija vychodziać za ramki adukacyjnaj prahramy, za ramki škoły ŭvohule. Hetaksama čaściakom sutykajemsia na vulicy — horad maleńki, ciažka ŭ im schavacca, kab zachavać svajo asabistaje žyćcio, nie sa studentami. Kudy b ni pajšoŭ, amal zaŭsiody kaho-niebudź sustrenieš sa škoły. Tamu na ŭsio praściej reahuješ, staviśsia da vučniaŭ jak da darosłych ludziej i spakojna ź imi razmaŭlaješ na lubyja temy. To bok — nia treba rabić nijakich raźmiežavańniaŭ: voś vy vučni, ja nastaŭnica, na ŭroku papracavali — i hodzie, da pabačeńnia. Tut zusim inšy padychod.
Horad padzieleny na dźvie častki — musulmanskuju i chryścijanskuju
— Navat pa biełaruskich mierkach Bośnija i Hiercahavina — dosyć specyfičnaja kraina, jakoj jašče 20 hadoŭ tamu było zusim nie da adukacyi…
— Specyfičnaści tut, viadoma, chapaje. Usiaho stolki — choć, jak kažuć, na chleb namazvaj. Pieradusim, sam Mostar vielmi asablivy horad. Jon padzieleny na dźvie častki: z adnaho boku žyvuć baśniaki-musulmanie, z druhoha — charvaty-kataliki. I choć niejkich haračych kanfliktaŭ pamiž imi niama, nichto adzin adnaho nia reža, usio roŭna ŭ horadzie adčuvajecca peŭnaje napružańnie, svojeasablivy pieradkanflikt. Ludzi paprostu nie ryzykujuć chadzić z adnaho boku na druhi. Uvohule, Bośnija — heta kraina, jakaja nie funkcyjanuje. Kali ŭ toj ža Biełarusi jość niejki aparat, jaki siak-tak, ale pracuje, to tut dziaržava całkam dystancyjavałasia ad lubych prablemaŭ naroda. Zrazumieła, jość ofisy, u jakich čynoŭniki siadziać i prosta biaruć chabar, ale za miežami ich kabinetaŭ ničoha nie adbyvajecca. Tamu ŭ hetym sensie ŭsio vielmi sumna. Darečy, dosyć składana niešta rastłumačyć biełarusam: dumajuć, što kali ja źjechała ŭ Bośniju, to tut adnaznačna lepiej, čym u Biełarusi. Paviercie, heta nia tak. Praca ŭ mianie dobraja, biassprečna, ale sama kraina, miakka kažučy, svojeasablivaja.
— Vyhladaje, što choć kraina naminalna naležyć da Eŭropy, ale maštaby karupcyi chutčej afrykanskija, čym eŭrapiejskija?
— Nasamreč ciažka navat ujavić maštaby karupcyi, tamu što zbudavanaja nadzvyčaj šmatstupiennaja systema ŭłady. Šmat administracyjnych uzroŭniaŭ — federacyja Respublika Srpska, kantony, haradzkaja ŭprava, rajonnaja. Usio heta tak składana pierabłytana, stolki biurakratyi, a ŭ vyniku ničoha nie pracuje. Urešcie ŭsie hetyja ludzi tolki i robiać, što biaruć chabar. Ciažka žyviecca najpierš tym, chto pa-za systemaj, tamu mnohija ludzi śpiać i marać, kab źjechać z takoj krainy. I časta źjaždžajuć, bo šmat u kaho za miažoj jość rodzičy — u Niamieččynie, Aŭstryi, Narvehii, ZŠA. Nia treba zabyvacca, što vializnaja kolkaść narodu źjechała adsiul jašče padčas vajny ŭ 1990-ch.
Paśla adlotu z baćkoŭskaha hniazda
Zamiežniki naŭrad ci kali pryzvyčajacca da tutejšych realijaŭ
— Navučency kaledžu adčuvajuć siabie ŭ biaśpiecy?
— Nie-nie, nasamreč kraina biaśpiečnaja, tut usio narmalna, nijakich prablemaŭ z padarožžami, pierajezdami. Asabliva kali heta zamiežniki, to staviacca navat padkreślena dobra, bo zrazumieła, što heta hrošy. To bok — biez prablemaŭ. Tym nia mieniej mnohim maim kaleham ź inšych krainaŭ dosyć składana tut adaptavacca, i ŭ vyniku atrymlivajecca, što isnuje dosyć izalavanaja «burbałka» u vyhladzie kaledžu. Sami z saboj tusujemsia, sami kudyści chodzim. Mnie prystasavacca jašče lahčej: ja słavianka, praściej vyvučyć miascovuju movu, mahu razmaŭlać ź ludźmi, kali sustrakaju ich na vulicy, u kramie, u restaracyi (darečy, kali chto choča navučycca movie, to ŭ kaledžy heta całkam realna, choć pradmiet nie abaviazkovy). A voś ludzi, jakija zusim zamiežniki, im hetyja realii ciažka zachodziać. Taksama tut, skažam tak, kulturnaja pusteča. Nia tolki Mostar maleńki horad, uvohule Bośnija — maleńkaja kraina, šmat čaho niama. Najpierš niama cikavych kulturnickich rečaŭ kštałtu vystavaŭ, kancertaŭ, tusovačnych miescaŭ. Niama aktyŭnaha žyćcia, a być u izalacyi dosyć składana. Sarajeva, zrazumieła, našmat bolšy horad, tam choć niejkija rečy adbyvajucca, usio ž stalica. Ale z pracaj nastaŭnika nia tak prosta vybracca tudy na vychodnyja: padčas navučalnaha hodu pracuješ šmat i prosta brakuje času, kab vyjechać na subotu-niadzielu. Byvaju, viadoma, ale nia tak časta, jak, moža, chaciełasia b.
— Ad 2006 hodu, kali ŭ Mostary pačaŭ pracavać mižnarodny kaledž, jakoj była biełaruskaja prysutnaść?
— Za ŭvieś čas tut navučałasia piać studentaŭ ź Biełarusi, apošniaja dziaŭčyna vypuściłasia ŭ 2014 hodzie — Lera Klutko. Na žal, u škoły niama hrošaj, kab davać stypendyi ŭsim studentam, a ŭ biełarusaŭ niama hrošaj, kab uziać na siabie choć častku vydatkaŭ. Takaja voś sytuacyja zamknionaha koła. U pryncypie, usio zaležyć ad kankretnaha vypadku: zdarajecca, dajuć stypendyi całkam, zdarajecca, što častkova. Ale ŭ našaj škoły ciapier dosyć ciažkaje finansavaje stanovišča, nakładajuć adbitak usialakija kryzisy — čaho ciapier u śviecie tolki nie adbyvajecca. Z-za hetaha my nia možam davać stypendyi ŭsim achvotnym. Heta, viadoma, było b idealna — tak, jak u UWC i pavinna być, kab usie navučalisia biaspłatna. Na žal, realnaść pakul hetaha zrabić nie dazvalaje. Ja maju na ŭvazie mienavita našu škołu.
Mostar: siońniašnija ruiny staroha kanfliktu
Linija frontu prachodziła praz Centralny bulvar horada
— Naahuł, ci pravilna, što padobnyja ŭstanovy raźmiaščajuć u krainach, skažam tak, niepradkazalnych — jak palityčna, tak i ekanamična?
— Mnie zdajecca, što heta jakraz pravilnaje miesca, dzie možna i treba arhanizoŭvać UWC. Budavać kaledžy tam, dzie ich budujuć u apošnija hady — Niderlandy, Niamieččyna, krychu raniej Narvehija — na moj pohlad, biessensoŭna. Jakija prablemy ŭ niemcaŭ ci narvehaŭ, što možna vyrašać takim voś kaledžam? Takaja škoła pavinna isnavać jakraz u krainach, dzie poŭna prablemaŭ. U nas dzieci pracujuć nad šmatlikimi prajektami, jakija sapraŭdy dapamahajuć ludziam, žycharam Mostara. A składanaściaŭ paśla vajny jašče o-ho-ho kolki! My pracujem z uciekačami, pracujem ź mienšaściu roma, ź dzietkami, jakija majuć zapavolenaść u raźvićci, ź biazdomnymi ludźmi. Navat ź biazdomnymi chatnimi žyviołami pracujem. To bok realizujecca vialikaja kolkaść prajektaŭ, patrebnych, jak mnie padajecca, mienavita hetaj krainie. Prykładam, kali ŭ Bośnii hod tamu zdarylisia strašnyja patopy — šmat było achviaraŭ, šmat materyjalnych strataŭ — našy studenty jeździli na tydzień u dźvie roznyja miascovaści, dapamahali rasčyščać terytoryju, niešta pa-chutkamu adbudoŭvać. Adbyvajecca realna karysnaja praca. Tamu takaja škoła tut być pavinna.
— Na pačatku — u siaredzinie 1990-ch u Mostary była sapraŭdnaja vajna, tak?
— Tut byli vielmi intensiŭnyja bajavyja dziejańni. Znoŭ ža, z-za taho, što horad byŭ padzieleny faktyčna na dva lahiery, baśnijskaja armija abstrelvała charvataŭ, charvaty — baśniakoŭ. Tam, dzie prachodziła linija frontu (a heta Centralny bulvar Mostara), bolšaść budynkaŭ stajać u ruinach i siońnia. U litaralnym sensie ruiny, dzirki ad kul. I niama jak usio adnavić, bo da hetaha času spračajucca, kamu što naležyć — charvatam ci baśniakam. Na samoj spravie ciažka zrazumieć, čyje pravy na hetyja budynki ŭ bolšaj stupieni, bo ŭsio ruchnuła jašče pry juhasłaŭskim kamuniźmie, kali bahaćci naležali, umoŭna kažučy, narodu. A ciapier usio staić nikomu nie patrebnaje, razburanaje, i mienavita ŭ centry horadu.
Adčuvańnie, što vajna była ŭčora
Kantrasty Mostara: u kramach majho rajonu śvininu nie pradajuć
— Miascovyja, vidać, da takoj karciny pryzvyčailisia. A zamiežnyja studenty, vykładčyki?
— Asabliva heta ŭzrušvaje ludziej, jakija pryjaždžajuć da nas u kaledž z paśpiachovych, raźvitych krainaŭ. Dla ich heta šok na niekalki tydniaŭ. Chadzić i navokał bačyć ruiny, dzirki ad kulaŭ, śmiećcie ad nieviadomych časoŭ — heta nie dla słaboj psychiki. Tamu pa pieršym časie ciažka maralna, heta tak. Ale pastupova ŭsie pryzvyčajvajucca, takija realii.
— Vy sami dzie žyviacie, u jakoj častcy horada?
— Ja žyvu pobač sa starym horadam. U pryncypie, heta centar Mostara, ale technična maja kvatera — na musulmanskim baku. To bok u kramach majho rajonu śvininu nie pradajuć (śmiajecca). Takaja voś miešanina, pajdzi raźbiarysia…
— Stasia, vy vypusknica Biełaruskaha humanitarnaha liceja, vučylisia ŭžo ŭ padpolli?
— Tak, pryjšła, kali licej tolki syšoŭ u padpolle. Asabista dla mianie jon jak by pamiž dźviuma realnaściami. Najpierš, licej apynuŭsia pamiž zvyčajnaj biełaruskaj škołaj i UWC, kali źjaviłasia asensavańnie pryncypova inšych mahčymaściaŭ adukacyi. Nasamreč ź liceju ja ŭziała vielmi šmat dobrych rečaŭ, jakija mianie padrychtavali da taho, kab užo praciahvać adukacyju na Zachadzie. Usio ž u licei nas navučyli krytyčna stavicca da taho, što nam kažuć u školnych padručnikach, na telebačańni, u aficyjnych ŚMI. U dziaržaŭnych škołach hetamu nie vučyli, chutčej, usio było naadvarot. Tamu, kab nie licej i baćki, jakija zrabili taki vybar, uśviedamleńnie šmat kaho tak i zastałosia b na siaredniestatystyčnym školnym uzroŭni. U licei vučyli filtravać niapraŭdu ad praŭdy, vučyli paśladoŭna, praz humanitarnyja pradmiety, na jakija, znoŭ ža, rabiŭsia nacisk. Takija zaniatki vielmi dapamahli, bo vychodziš bolš padrychtavanym da taho, što ciabie čakaje ŭ adukacyi paśla. Ale i licej — nie etalon, usio ž u našych studentaŭ bolš svabody, čym u liceistaŭ. Ale heta zrazumieła: u liceja zusim inšaje stanovišča, i nia dumaju, što trapna paraŭnoŭvać dźvie ŭstanovy ŭ hetym sensie. U kaledžy ja adčuvaju siabie bolš volnaj mienavita ŭ sacyjalnym planie. Ale znoŭ ža, paŭtaru, heta zusim roznyja rečy, bo licej vymušany isnavać va ŭmovach padpolla, adrozna ad kaledžu.
Dyplom nastaŭnika ničoha nia varty, kali ty biezynicyjatyŭny
— Kolki ŭžo času na volnych chlabach?
— Kołasaŭski licej ja skončyła ŭ 2008 hodzie, nastupnyja dva hady vučyłasia ŭ kaledžy ŭ Mostary. Zatym adjechała ŭ ZŠA, dzie ŭ Ńju-Hempšyry skončyła Dartmucki ŭniversytet, atrymała ekanamičnuju adukacyju. Nu i voś viarnułasia…
— A pa jakich kryterach adbirajucca vykładčyki ŭ Kaledžy abjadnanaha śvietu? Vyhladaje, što pedahahičnaja adukacyja asablivaha značeńnia nia maje?
— Tut vielmi liberalnaja systema. Šukajuć nia stolki čałavieka z vykładčyckaj adukacyjaj, kolki inicyjatyŭnaha. Prykładam, u mianie pedahahičnaj adukacyi niama. Jość adpaviedny dośvied, ale niama dyplomu, jaki b śviedčyŭ, što ja nastaŭnica. Ja ŭžo kazała, što pavodle dyplomu ekanamist. Jany šukajuć ludziej, jakija cikavyja, jakija aktyŭnyja, jakija mohuć zachaplalna raskazać pra svoj pradmiet i jakim padabajecca zajmacca ŭ tym liku pazaškolnymi rečami. Inšymi słovami, uprahacca ŭ raznastajnuju pracu. Toj ža valanterski ruch, pra jaki my kazali raniej, maralnaja i fizyčnaja dapamoha. Nu i, samo saboj, aktyŭnyja stasunki sa studentami. Prykładam, ja pastajanna ź dziećmi kantaktuju, kudyści ź imi chadžu, naviedvaju ich u studenckich rezydencyjach. Inšymi słovami, patrebny asablivy typ čałavieka. Tamu — chutčej, patrabavańni ŭniversalnaści, čym dyplom nastaŭnika.
Kaledžy abjadnanaha śvietu — mižnarodny adukacyjny ruch, pieršaja vučelnia jakoha (Atlantic College) paŭstała ŭ 1962 hodzie va Ŭelsie. Zasnavalnik adukacyjnaj kancepcyi United World Colleges — niamiecki pedahoh Kurt Han. Stypendyi dla biełarusaŭ źjavilisia ŭ siaredzinie 1990-ch i spačatku pryznačalisia praz pasiarednictva Polščy. Siońnia United World Colleges — heta sietka z paŭtara dziasiatka navučalnych ustanoŭ pa ŭsim śviecie. Dvuchhadovaje navučańnie viadziecca na pieraduniversyteckim uzroŭni, u kožnym kaledžy zajmajecca ŭ siarednim 200 studentaŭ z 70–80 krainaŭ. Biełaruskaje pradstaŭnictva adznačanaje ŭ kaledžach Armenii, Bośnii i Hiercahaviny, Vialikaj Brytanii, Hankonhu, Indyi, Italii, Narvehii, Niderlandaŭ, Synhapuru, ZŠA. Adbor — na konkursnaj asnovie. Štohod vučycca ŭ kaledžy UWC jeduć 2–3 pradstaŭniki Biełarusi.
