Biełaruskuju movu pačnuć vyvučać va Uschodniejeŭrapiejskim nacyjanalnym univiersitecie imia Lesi Ukrainki ŭ Łucku, va Ukrainie. Ab hetym u sacyjalnych sietkach paviedamiŭ Juryj Hromik, dekan fakulteta fiłałohii i žurnalistyki vyšejzhadanaha ŭniviersiteta. My źviazalisia ź Juryjem i zadali jamu niekalki pytańniaŭ. Darečy, na usie pytańni Juryj adkazvaŭ pa-biełarusku.
Juryj Hromik, fota z sacyjalnych sietak
— Vyvučeńnie biełaruskaj movy ŭ Łucku — maja daŭniaja mara. Ź vialikaj simpatyjaj staŭlusia da vašaj movy.
— Z čym źviazana hetaja mara? Mabyć, ź biełaruskimi karaniami?
— Nie, biełaruskich karanioŭ ŭ mianie niama. Ja ŭkrainiec, palašuk, a Paleśsie — heta ŭnikalny ŭ moŭna-kulturnym aśpiekcie rehijon, jaki daŭno abjadnoŭvaje Ukrainu i Biełaruś. Maja cikavaść da biełaruskaj movy maje prafiesijny charaktar. Pa adukacyi i prafiesii ja fiłołah, pa navukovych intaresach — dyjalektołah. Jašče ŭ studenckija hady pačaŭ vyvučać zachodniepaleskija havorki, a jany, jak viadoma, łakalizavanyja ŭ miežach niekalkich sumiežnych rehijonaŭ — Vałynskaj, častkova Rovienskaj vobłaści Ukrainy, Bresckaj vobłaści Biełarusi, taksama na Padlaššy ŭ Polščy. Asabista ja naviedaŭ amal 160 viosak hetaha areała, u pryvatnaści byvaŭ i na Bieraściejščynie. Pierakanaŭsia, što Zachodniaje Paleśsie — heta sapraŭdy ŭnikalny kraj, a miascovyja archaičnyja havorki praktyčna adnolkavyja na Bresckim i Vałynskim Paleśsi. Naprykład, zajmieńnik «vite», «vyte» — «vy» jak pavažlivy zvarot da starejšaj abo nieznajomaha čałavieka ŭžyvajuć ad Bresta da Koviela i navat paŭdnioviej, ale nidzie ŭ inšych słavianskich dyjalektach takoj formy niama. Jana ŭnikalnaja, hetaja forma! Što cikava: jaje časta ŭžyvała vybitnaja ŭkrainskaja piśmieńnica Lesia Ukrainka. Vyvučajučy zachodniepaleskija havorki, ja čytaju adpaviednyja pracy viadomych biełaruskich dyjalektołahaŭ (u pryvatnaści, talenavitaha vučonaha Fiodara Daniłaviča Klimčuka), biełaruskija dyjalektnyja, tłumačalnyja, histaryčnyja słoŭniki, manahrafii i inš. Ukrainskija i biełaruskija dyjalektołahi razychodziacca ŭ tym, da jakoj movy adnosiacca havorki paŭdniovaj i centralnaj častak Bresckaj vobłaści, tamu, kab dla siabie zrazumieć sutnaść hetaj prablemy, ja vyvučaju biełaruskuju movu, asensoŭvaju jaje historyka-typałahičnyja rysy.
Treba pieražyvać za dakładnaje vyznačeńnie linhvalnaha charaktaru Zachodniaha Paleśsia i zachavańnie jaho niepaŭtornaha kałarytu. Takoha ž adekvatnaha vyznačeńnia i zachavańnia patrabujuć biełaruskija havorki ŭ miežach Ukrainy, u pryvatnaści, na Čarnihaŭščynie.
Pakolki ciapier vykładaju studentam historyju ŭkrainskaj movy, to całkam naturalna dakranajusia pytańniaŭ farmiravańnia i svajactva našych moŭ, ich ahulnych i admietnych prykmiet. Takim čynam biełaruskaja mova stała zusim zvykłaj i zrazumiełaj (voś tolki havaryć na joj mnie ciažka: niama praktyki). Kožny raz radujusia, kali maju spravu z vašaj movaj, tamu što jana miłahučnaja, bahataja. A jašče — nadzvyčajna blizkaja da ŭkrainskaj! Niama inšaj movy, jaka była by bližejšaj da ŭkrainskaj, čym biełaruskaja. Našyja movy istotna adroźnivajucca na fanietyčnym uzroŭni, ale jany majuć vielizarny supolny leksičny fond. U rešcie rešt, jany majuć vialikuju supolnuju historyju!
A jašče, pryznajusia, mianie daŭno tryvožyć los biełaruskaj movy. U hetym hodzie ŭ traŭni ŭ Miensku byŭ udzielnikam mižnarodnaj navukovaj kanfierencyi «Mova jak faktar zachavańnia nacyjanalnaj identyčnaści: biełaruska-ŭkrainski kantekst». Čuŭ vielmi tryvožnyja rečy pra toje, što biełaruskaja mova ŭ biełaruskaj dziaržavie nie zajmaje naležnaha joj miesca: u adukacyi i navucy, u srodkach masavaj infarmacyi, u śfiery dziaržaŭnaha kiravańnia panuje inšaja mova — ruskaja… A niama inšaj krainy, jakaja zdolnaja zachavać biełaruskuju movu! Źniknieńnie hetaj movy nielha dapuścić, tamu što heta była b vialikaja strata dla našaj cyvilizacyi. Vykładańnie biełaruskaj movy ŭ Łucku — heta naš braterski žest padtrymki vam, biełarusam.
Ukraincam varta vyvučać biełaruskuju movu, kab bližej paznavać biełaruskuju duchoŭnuju spadčynu, u pryvatnaści, litaraturu. Taksama biełarusam varta vyvučać ukrainskuju movu. My pobač žyviem stahodździami, ale, na žal, mała viedajem pra najbližejšaha susieda; bolš za toje, časam pazirajem u jaho bok ź niekatorym niedavieram, majem niejkija histaryčnyja kryŭdy. Heta treba mianiać.
— Jak daŭno vy, jak dekan, sprabujecie ŭklučyć movu u prahramu ŭniviersiteta? Na vašuju dumku, ci źviazany niejkim čynam siońniašni pośpiech z sustrečaj prezidentaŭ, jakaja adbyłasia ŭ lipieni?
— Ideja vykładańnia biełaruskaj movy ŭ Łucku isnuje ŭžo nie adzin hod. Nijakaj śpieški niama. Navat biez sustrečy prezidentaŭ my b u hetym hodzie taki prajekt realizavali (novy navučalny płan ź biełaruskaj movaj ja zaćvierdziŭ za niekalki miesiacaŭ da hetaj sustrečy). A fakt, što my znajšli padtrymku na samym vysokim uzroŭni, tolki natchniŭ.
U pačatku 2000-ch hadoŭ u Bresckim dziaržaŭnym univiersitecie imia A.S.Puškina było ruska-ŭkrainskaje adździaleńnie, ja navat mieŭ nievialiki dośvied pracy tam (vykładaŭ studentam historyju ŭkrainskaj movy, ukrainskuju dyjalektałohiju). Potym praz peŭnyja abstaviny ŭ Breście ŭkrainskuju movu pierastali vykładać, a ja zaćvierdziŭsia ŭ mierkavańni, što treba zrabić krok z našaha boku — pačać vykładańnie ŭ Łucku biełaruskaj movy. Cpadziajomsia, što heta dapamoža viarnuć ukrainskuju movu ŭ Brescki ŭniviersitet. My hatovy ŭ hetym dapamahać, u vypadku nieabchodnaści.
— Ci znachodzili vy padtrymku ŭ studenckich kołach?
- Našy studenty adčuvajuć da vašaj movy vialikuju simpatyju! U nas, naprykład, navučajecca talenavitaja paetka Jula Finkoŭskaja, jakaja, nie majučy nijakich biełaruskich karanioŭ i nie vyvučajučy biełaruskaj movy va ŭniviersitecie, sprabuje pisać vieršy na biełaruskaj movie. Voś jaje vierš:
Hladzi na mianie!
Pakul kviecień nosić pad sercam
budučyja abrykosy,
pakul viny ŭ liście vinahradnym
tužliva hałosiać,
pakul smak čaraŭnictva
ciače z pavietra ŭ kosy,
pakul miesiac jašče bosy,
hladzi na mianie!
Hladzi na mianie!
Ja maru, kab jabłyki padali tut
taksama hłucha,
kab mary, jak mora,
ciakli da vyšyni vucha,
i ptuški malilisia ŭsłych —
stań i słuchaj —
kab biez usialakaha lišniaha ruchu,
hladzi na mianie!
Hladzi na mianie!
Ja pobač bićciom imklivym,
ciapłom čaroŭnym,
pamiž nami słovy takija,
što ŭdych niaroŭny,
i vočy ŭ vačach adbivajucca snom
dvuchmoŭnym,
ciabie adčuvaju,
jak voŭk adčuvaje poŭniu…
Hladzi na mianie!
Jula navat pahadziłasia pravodzić na fakultecie litaraturnyja čytańni na biełaruskaj movie. A navinu pra toje, što z novaha navučalnaha hoda pačynajem vykładańnie biełaruskaj movy, studenty ŭspryniali z zachapleńniem (niekatoryja zacikaŭlenyja kamientary možna pračytać navat na majoj staroncy ŭ Facebook). Našy vypuskniki minułych hadoŭ, studenty starejšych kursaŭ, maładyja ludzi, jakija vučacca na inšych śpiecyjalnaściach, navat škadujuć, što nie mieli mahčymaści vyvučać biełaruskuju movu.
— Kolki razoŭ na tydzień budzie vykładacca biełaruskaja mova? Chto budzie jaje vykładać?
— U nas isnuje prablema z vykładčykam biełaruskaj movy (u Łucku takoha, na žal, pakul niama, ale padrychtujem). Nie chapaje padručnikaŭ biełaruskaj movy. U hetym hodzie my vyrašyli źviarnucca pa dapamohu da našych partnioraŭ — da Bresckaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta imia A.S.Puškina. Napisali rektaru Hańnie Mikałajeŭnie Siendzier prośbu delehavać da nas u druhim siemiestry 2017—2018 navučalnaha hoda vykładčyka biełaruskaj movy. Na dniach atrymali z Bresta stanoŭčy adkaz: vykładvać biełaruskuju movu našym studentam budzie kandydat fiłałahičnych navuk, dacent kafiedry biełaruskaj fiłałohii BrDU imia A. S. Puškina Taćciana Alaksandraŭna Kisiel.
Biełaruskuju movu ŭ ramkach narmatyŭnaj (nie fakultatyŭnaj!) vučebnaj dyscypliny «Druhaja ŭschodniesłavianskaja mova» buduć vyvučać studenty 1 kursa śpiecyjalnaści «fiłałohija (ukrainskaja mova i litaratura)». Heta amal 30 maładych ludziej. Navučalny płan na hetuju dyscyplinu praduhledžvaje 34 hadziny aŭdytornych zaniatkaŭ na siemiestr (jašče šmat vučebnaha času zapłanavana na samastojnuju pracu studentaŭ). Zaniatki budziem stavić kampaktna: vykładčyk budzie pryjazdžać na praciahu siemiestra niekalki razoŭ, tamu na kožny pryjezd budzie intensiŭny tydniovy kurs biełaruskaj movy. Tady, kali padrychtujem svajho štatnaha vykładčyka biełaruskaj movy, zmožam pavialičyć kolkaść hadzin na vyvučeńnie studentami-ŭkrainistami biełaruskaj movy.
Akramia taho, my licenzavali śpiecyjalnaść «fiłałohija (słavianskija movy i litaratury)»; zaraz tam viadziem padrychtoŭku vykładčykaŭ polskaj movy, ale jość płany pačać i tam vykładańnie biełaruskaj movy.
