Citydog.by pahutaryŭ sa stvaralnikami inicyjatyvy «Umovy dla movy» Iharam i Alinaj pra toje, jak damahčysia roŭnych moŭnych pravoŭ, a taksama pra toje, čym my padobny da Irłandyi i ci źnievažaje biełarusa słova «šmaravidła».
Niechta prydumaŭ, što zamiest »zmazka dla seksa» treba kazać «šmaravidła». Heta narmalna?!
Ihar: U estonskim ministerstvie kultury jość śpiecyjalny adździeł, jaki zajmajecca movatvorčaściu — drukuje ŭ časopisach novyja estonskija słovy, jakija jany prydumali.
Žyvaja mova kožny dzień raźvivajecca, i kali niechta ličyć, što «šmaravidła» adlustroŭvaje svajo paniaćcie, to čamu nie. Słova cikavaje, mnie padabajecca, jano hučyć pa-biełarusku, miakieńka tak. Mova nie pavinna być zakaścianiełaj, i taksama pavinna być recepcyja ź inšych moŭ.
Biełaruskaja mova pavinna stanavicca bližej da maładych ludziej. Nielha hrašyć kancylaryzmami, nielha šukać pamyłki ŭ tych, chto namahajecca havaryć ci pisać pa-biełarusku. Dobra, ja heta pieražyvu, mnie i pahrozy ŭžo kidali, i jakich epitetaŭ mnie tolki ŭ internecie nie dajuć, užo imunitet maju. A čałavieka, jaki vyrašyŭ karystacca biełaruskaj i robić pieršyja sproby, takija kpiny mohuć dematyvavać.
Maje baćki — nastaŭniki, i jany taksama ličać, što naša školnaja prahrama dalokaja ad ludziej: vajna, dola, hołaje pole. Treba, kab usio było žyviejšym, biez farmalizmu. Ja mahu dapuścić farmalizm u pierapiskach z čynoŭnikami, ale ŭ žyćci treba mienš hetaha. Treba być bolš čałaviečnym.
Jak my stali abaroncami biełaruskaj movy dziakujučy ambasadaru Šviecyi
Ihar: Ja naradziŭsia i vyras u biełaruskamoŭnym asiarodku, maja maci — vykładčyca biełaruskaj movy. U škole ŭsie pradmiety byli pa-biełarusku, a ŭ technikumie ŭžo nie było takoj mahčymaści, choć u artykule 90 Kodeksa ab adukacyi paznačana, što dziaržava harantuje hramadzianinu prava navučańnia na biełaruskaj movie. Tut ja i pačaŭ razumieć, što biełaruskamoŭnyja hramadzianie ŭ Biełarusi dyskryminujucca, a ich pravy ihnarujucca i parušajucca.
Aktyŭna hetym pytańniem ja pačaŭ zajmacca ŭ 2009 hodzie, ja tady vučyŭsia na jurydyčnym fakultecie ŭ Tartuskim univiersitecie.
Pra Estoniju kažuć šmat rečaŭ kštałtu «tam ruskich pryciaśniajuć žestačajšym obrazam» — ale heta nie tak. Kali jany adnavili svaju dziaržaŭnaść, to na pieršyja časy va ŭniviersitetach byli ruskamoŭnyja i estonskamoŭnyja hrupy. Tam jość ruskamoŭnyja škoły — tym, chto nie moža navučacca na estonskaj, dajecca dadatkovy hod na vyvučeńnie.
Adnojčy trapiŭ na źjezd biełarusaŭ śvietu. Vystupaŭ naš ambasadar Šviecyi Stefan Eryksan, jon pa-biełarusku pramaŭlaŭ tak naturalna. I ja padumaŭ: voś ambasadar Šviecyi, zamiežnik, inšaja moŭnaja hrupa, jon pa-biełarusku razmaŭlaje lepš, čym šmat jakija biełarusy. Paśla vystupaŭ Pavał Łatuška, jaki skazaŭ, što moža zrabić svajo ministerstva całkam biełaruskamoŭnym.
Alina: U školnyja hady biełaruskaja mova była dla mianie movaj mastactva — žyvuju movu ja nie čuła. Moj dziadula pisaŭ pa-biełarusku vieršy. Taksama dla mianie heta była mova Adamoviča, Hłobusa, Hareckaha, Karatkieviča i Arłova. My ź siabrami stvaryli litaraturny kłub — tam abmiarkoŭvali vieršy i prozu, sami sprabavali niešta pisać. Niekatoryja tvory byli pa-biełarusku, i my na hetych sustrečach sami namahalisia razmaŭlać pa-biełarusku.
Krychu paźniej ja pačała ładzić kinaprahlady, dyskusii, muzyčnyja imprezy i ŭsio bolš i bolš znajomiłasia ź biełaruskamoŭnymi ludźmi. Pastupova sama pierajšła na movu i zaŭvažyła, što biełaruskamoŭnyja hramadzianie dyskryminujucca. Mnie zachaciełasia niejak na heta paŭpłyvać, nie dazvalać dyskryminavać siabie, i ja dałučyłasia da inicyjatyvy «Umovy dla movy».
Jak zrabić, kab čynoŭniki razmaŭlali z nami pa-biełarusku
Ihar: Ja prapanoŭvaŭ čynoŭnikam, rajvykankamam, navučalnym ustanovam, biźniesam i spartovym kłubam, kab jany bolš vykarystoŭvali biełaruskuju movu. Taksama prasiŭ davać na maje zvaroty biełaruskamoŭnyja adkazy. U bolšaści ŭstanoŭ z hetym prablemy nie było.
A ź minskaha inavacyjnaha ŭniviersiteta mnie adkazali: «Hospodin Słučak, učitie russkij jazyk, rasširiajtie svoj kruhozor». Ja tady vielmi aburyŭsia hetym. Ja prapuściŭ termin pryciahnieńnia jaho da administratyŭnaj adkaznaści, ale administracyja Zavodskaha rajona, jakaja viała spravu, dasłała ŭ hety ŭniviersitet list, dzie patrabavała vieści siabie prystojna i adkazvać na zvaroty naležnym čynam.
Adkazvać na toj movie, na jakoj napisany zvarot, — heta prykład bilinhvizmu. U Biełarusi nasamreč bilinhvizmu niama, bo ruskaja mova daminuje.
Što adkazać čałavieku, jaki kaža: «Biełaruskaja mova miortvaja»?
Alina: Jość roźnica pamiž svabodaj słova i abrazaj. Kali tak pra biełaruskuju movu pišuć niedzie ŭ internecie abo pramoŭlena ŭsłych i heta pačuŭ minimum adzin čałaviek, to heta publičnaja źniavaha, hańbavańnie dziaržaŭnaj movy. Heta parušeńnie art. 9.22 Kodeksa ab administracyjnych pravaparušeńniach, što karajecca štrafam da 10 bazavych vieličyń.
Ihar: Publičnyja asoby, jakija majuć niejki aŭtarytet, praz takija vykazvańni stvarajuć niehatyŭnuju aŭru dla biełaruskaj movy. Heta i jość prablema — kultyvacyja idei, što naša mova nikomu nie patrebnaja.
Pakul nie pačaŭ prymianiacca art. 9.22 KaAP, amal kožny dzień sutykaŭsia z hetymi vypadkami ŭ siecivie. Paśla taho jak da adkaznaści było pryciahnuta niekalki čałaviek, takoha stała značna mieniej. A tyja, chto praciahvajuć abražać movu, pačali heta rabić pad fejkavymi akaŭntami. Ale praktyka pakazała, što ŭ Biełarusi znachodziać i fejkaŭ.
U Irłandyi našmat lepšyja ŭmovy stvorany dla raźvićcia irłandskaj movy, na vostravie žyvie kala 10 miljonaŭ, ale tolki 1,5 młn razumiejuć irłandskuju. I apošnim časam tam irłandskaja mova — mova elity.
Ihar: Mova biełaruskaja nie miortvaja, ale zaraz niama spryjalnych umoŭ dla taho, kab joj karystacca jak movaj dla kamunikacyi. Nie prosta jak kulturny nabytak, jaki hreje dušu, a jak niešta štodzionnaje. Sam ja daloka nie zaŭždy kamunikuju pa-biełarusku: stamlaješsia pa 10 razoŭ paŭtarać niešta ŭ kramie, naprykład.
Spačatku treba stvaryć spryjalny asiarodak dla vykarystańnia biełaruskaj movy, elemientarnyja rečy: narmatyŭnyja akty, etykietki, navučańnie ŭsich uzroŭniaŭ i pa-biełarusku, i pa-rusku. I kali b i praz heta biełarusy nie razmaŭlali b pa-biełarusku, tady možna było b skazać: tak, mova svajo adžyła.
Voś što zrabiła naša inicyjatyva letaś
My vydali kišenny dapamožnik pa abaronie moŭnych pravoŭ «Abaronim movu!». Pa lubym moŭnym pytańni my raim nakiroŭvać zvaroty, kab u vas ź luboj ustanovy byŭ aficyjny adkaz.
U knižcy sabrali samyja aktualnyja instrukcyi i parady: prykłady zvarotaŭ, spasyłki na zakanadaŭčyja akty, karysnyja parady. Płanujem druhoje vydańnie. Cudoŭna, što atrymałasia vydać hetu knihu ŭ Biełarusi, nijakich pieraškodaŭ z boku dziaržavy tut nie było, vydańnie maje ISBN i ŭzhodniena ŭ Nacyjanalnaj knižnaj pałacie Biełarusi.
Zajmalisia raspracoŭkaj źmien u zakon «Ab abaronie pravoŭ spažyŭcoŭ». Kab biełaruskaja mova na etykietkach stała abaviazkovaj, jak i ruskaja. Prapanovy častkovy byli pryniaty, praca praciahvajecca.
Pierakłali kala sotni aktualnych dakumientaŭ na biełaruskuju: płanujem vykłaści ŭ publičny dostup.
U maim rodnym Słucku vypraŭleny hramatyčnyja pamyłki ŭ biełaruskamoŭnych nadpisach na čyhunačnym i aŭtavakzale.
Dapamahali biełarusizacyi futboła. Toj ža SFK «Słuck» pačaŭ vydavać biełaruskamoŭnyja prahramki da hulniaŭ upieršyniu ŭ historyi.
Kali paru hadoŭ tamu nivodzin kłub Vyšejšaj lihi nie pisaŭ proźviščy svaich hulcoŭ pa-biełarusku, to ŭ siezonie 2018 hoda ŭžo 12 z 16 kłubaŭ toj ža lihi pisali proźviščy pa-biełarusku, a fiederacyja pastaviła biełaruskamu telebačańniu ŭmovy, kab nie mienš za 50% tranślacyj futbolnych hulniaŭ nacyjanalnaha čempijanatu kamientavalisia pa-biełarusku.
…i piŭnoj haliny. Pierapiska daje svoj plon i ŭ halinie handlu i pasłuh — usie viadomyja brendy pačynajuć šyroka ŭžyvać biełaruskuju movu.
Ciažka davałasia biełarusizacyja piŭnoj haliny, ale da biełaruskaj movy całkam pryjšło «Lidskaje piva», padšturchnuŭšy da movy i inšych svaich kankurentaŭ, a ŭ 2018-m apošnim vialikim brovaram, jaki rebrendynhavaŭsia ŭ bok biełaruskaj movy, staŭ brend piva «Rečyckaje».
Čamu pamiarkoŭnaść — heta dehradacyja
Ihar: Razumiejecie, tyja ž čynoŭniki, bolšaść ź ich — nie biełarusafoby. Ale dla ich kali ludzi nie źviartajucca z prablemami movy, značyć, prablemy niama.
Čym bolš ludziej źviartajucca ź indyvidualnymi zvarotami, tym lahčej možna zrušyć spravu. Tut važna nie tolki abmiarkoŭvać prablemu ŭ fejsbuku, ale i danosić jaje da tych ludziej, jakija mohuć na hetu situacyju paŭpłyvać. Pamiarkoŭnaść — heta šlach da dehradacyi i źniščeńnia.
Kožny, chto robić choć niešta źviazanaje ź biełaruskaj movaj, naš siabra i paplečnik. Biez movy niama Biełarusi, ale i movy niama bieź ludziej, jakija joj karystajucca. Dziakuj vam!
